“Se aq shumë e deshe botën, sa dërgove Birin tënd të Vetëmlindur,
që kushdo që beson tek Ai të mos humbasë,
por të ketë jetë të përjetshme”.
Liturgjia Hyjnore: Vepër e popullit të Perëndisë
Kur një i krishterë i thjeshtë thotë “kishërohem” ose “shkoj në Liturgjinë Hyjnore”, nënkupton, zakonisht, se shkon në kishë dhe ndjek misterin e Liturgjisë Hyjnore. Por Liturgjia Hyjnore nuk është shfaqe, të cilën thjesht e ndjekim, as dëgjim himnesh apo leximesh. Liturgjia Hyjnore është vepër hyjnore, të cilën e kryen prifti i Perëndisë bashkë me popullin e Perëndisë. Vetë fjala “Liturgji” do të thotë “vepër e popullit”. Si rrjedhim, “shkoj në kishë për Liturgji”, do të thotë: “Shkoj në kishë dhe marr pjesë në kryerjen e Liturgjisë Hyjnore. Shkoj në kishë për të kryer një vepër hyjnore”. Dhe vepra është lavdërimi dhe falënderimi i Perëndisë për dhuratën e dashurisë së tij të pafund.
Shërbesa e Liturgjisë Hyjnore shpreh qartë se populli i Perëndisë merr pjesë në kryerjen e saj. Blatimi i dhuratave që do të shenjtërohen, e psalura, lutjet e përbashkëta, pjesëmarrja e besimtarëve në Tryezën e Zotit, të gjitha këto na mësojnë se Liturgjia Hyjnore është vepër e tërë Trupit të Kishës, e Trupit të Krishtit. Për Kishën tonë të shenjtë nuk ka kuptim kryerja e Liturgjisë Hyjnore pa pjesëmarrjen qoftë edhe të një besimtari të vetëm ose pa kungimin qoftë edhe të një besimtari të vetëm. Le të shohim tani pak më hollësisht mënyrën se si një besimtar merr pjesë në kryerjen e Liturgjisë Hyjnore.
*
* *
Së pari, merr pjesë me parapërgatitjen dhe blatimin e dhuratave. Mesha e bërë me miell gruri, vera, qiriu, vaji i ullirit, pra, çdo gjë që nevojitet për të kryer adhurimin pa gjak është dhuratë e besimtarëve.
Në kohët e mëparshme, të gjitha këto i përgatitnin besimtarët me një kujdes dhe një shpresëtari të veçantë. I ndjeri atë Gjervasio Paraskevopulo përmend dëshminë e një peshkopi në fillimet e shekullit të kaluar: Besimtarët kujdeseshin që mielli i meshës të ishte i bardhë dhe i pastër. Por edhe personi që përgatiste meshën kujdesej të ishte i pastër në shpirt dhe në trup: vajzë e kulluar dhe e pastër; grua e urtë dhe e qashtër. Në manastire, klerikë të veçantë zinin brumin dhe përgatitnin meshët. Çdo familje e krishterë, ndërmjet enëve të kuzhinës, kishte edhe enë të veçanta, posaçërisht për përgatitjen e meshëve: mbajtëse të veçantë për miellin, enë dhe petës të veçantë për të zënë brumin, mbulesa të veçanta, enë të veçantë për të pjekur meshën, pra, çdo gjë e kishte të veçantë. Enët, trupat dhe shpirtrat e atyre që përgatitnin brumin e meshëve shkëlqenin nga pastërtia”[1].
Këtë traditë të bekuar të parapërgatitjes së meshës do të duhet ta ruajmë edhe në ditët e sotme. Në mënyrë të veçantë, kur përgatitemi të kryejmë Liturgjinë Hyjnore për prehjen e shpirtit të ndonjë personi tonë të dashur, duhet të kujdesemi për parapërgatitjen e meshës. Kështu, buka e parapërgatitur prej nesh, bëhet një nga mënyrat konkrete të pjesëmarrjes sonë në kryerjen e Liturgjisë Hyjnore.
*
* *
Mënyra e dytë e pjesëmarrjes së besimtarëve në mënyrë aktive në kryerjen e Liturgjisë Hyjnore, është e psalura dhe lutjet e përbashkëta. Në të shkuarën, të gjitha himnet dhe troparet që sot psalen nga psaltët, thuheshin nga të gjithë besimtarët. Kjo është arsyeja se përse himnet e lashta të Kishës kanë melodi të thjeshtë.
Përshkrimi më i lashtë i Liturgjisë Hyjnore, të cilin na e përçoi dëshmori i shenjtë Justin, thotë: Prelati lëçit uratat dhe falënderimet sipas aftësisë së vet, ndërsa populli përgjigjet duke thënë “Amin”[2]. Fjala “Amin” vjen nga hebraishtja dhe do të thotë “ashtu qoftë” ose “ashtu u bëftë”. Me këtë fjalë besimtarët miratojnë fjalët e priftit. Në përgjithësi, mund të themi se, me përgjigjet e tyre ndaj kërkesave të priftit, besimtarët plotësojnë lutjet e meshtarit. Ky është kuptimi i përgjigjeve: “Falna, o Zot”, “Ty, o Zot” dhe “Mëshiro, o Zot”.
Shën Vasili i Madh na siguron se “të gjithë besimtarët së bashku, si të kishin të njëjtën gojë dhe të njëjtën zemër, i lëçitin Zotit psalmin e pendimit”[3], domethënë psalmin 50. Shën Joan Gojarti na shpjegon se si i bashkon besimtarët e psalura kur lavdërojnë Perëndinë: “Psalmi i përzien zërat e ndryshëm dhe bën të lartësohet drejt qiellit një këngë harmonike. Kështu, të rinjtë dhe të moshuarit, të pasurit dhe të varfrit, burrat dhe gratë, robërit dhe të lirët, të gjithë së bashku ofrojmë një melodi… Jo vetëm zërat tanë, por edhe zërat e atyre që kanë fjetur, psalmi i bashkon me ne të gjallët… Flet Profeti dhe të gjithë i përgjigjemi dhe e shoqërojmë në të psalur. Këtu nuk mund të shohim më në është dikush i lirë apo i robëruar, i pasur apo i varfër, prijës i popullit apo besimtar i thjeshtë, sepse kjo pabarazi e jetës është zhdukur tërësisht dhe të gjithë besimtarët kanë formuar një kor, në të cilin ka shumë barazi dhe toka imiton qiellin. Kaq e madhe është mirësia e Kishës… Të gjithë bashkë, duke shijuar këtë nder të barabartë, blatojmë flijimin dhe ofertën tonë të përbashkët, domethënë Liturgjinë Hyjnore. Nuk ka asgjë më shumë njëri nga tjetri, por të gjithë jemi veshur me të njëjtin nderim dhe një zë i përbërë prej shumë gjuhësh ngrihet drejt Krijuesit të gjithësisë”[4]. Besimtarët, të gjithë bashkë, përbëjnë Trupin e shenjtë të Krishtit, i cili psal dhe lavdëron Zotin me një zë, dashuron Zotin me një zemër dhe shpreson tek Zoti me një shpresë dhe gëzim të përbashkët.
*
* *
Mënyra e tretë dhe më e rëndësishme që tregon pjesëmarrjen e besimtarëve në kryerjen e Liturgjisë Hyjnore, është blatimi i flijimit të pagjakshëm bashkë me priftin dhe pjesëmarrja e tyre në Tryezën e Zotit.
Shën Joan Gojarti analizon me hollësi barazinë ndërmjet besimtarëve dhe meshtarit të Zotit përballë këtyre Mistereve të shenjta. Në lidhje më këtë, shkruan: “Ka disa raste kur prifti nuk ndryshon fare nga besimtari, si për shembull, gjatë çastit të Kungimit Hyjnor. Të gjithë shijojmë të njëjtën gjë dhe me të njëjtën mënyrë. Jo sikurse ndodhte në Dhiatën e Vjetër, ku tjetër gjë hante prifti dhe tjetër gjë besimtarët e tjerë. Popullit nuk i lejohej të merrte pjesë në ato gjëra që merrte pjesë prifti. Një gjë e tillë nuk ndodh sot, në periudhën e Dhiatës së Re, por para të gjithëve ndodhet i njëjti Trup dhe e njëjta Kupë. Gjithashtu, gjatë lutjes, populli jep ndihmesën e tij të madhe. Sepse prifti dhe besimtarët luten së bashku si për ata që bëjnë të ligën, edhe për ata që janë në periudhë pendimi. Të gjithë së bashku lëçitin të njëjtën lutje, lutjen plot dhembshuri. Pasi largojmë nga kisha ata që nuk mund të marrin pjesë në misterin e Kungimit Hyjnor, duhet të themi lutje të tjera, të përkulemi të gjithë së bashku deri në tokë dhe të gjithë bashkë të ngrihemi sërish. Kur i urojmë paqen njëri-tjetrit, të gjithë shkëmbejmë përqafimin e dashurisë. Kur kryhet Misteri më i mahnitshëm, domethënë Eukaristia Hyjnore, prifti uron popullin, por edhe populli uron priftin njëkohësisht. Sepse fraza që thonë besimtarët “dhe në shpirtin tënd”, do të thotë pikërisht këtë gjë. Edhe falënderimi drejtuar Perëndisë është i përbashkët. Sepse nuk falënderon vetëm prifti, por së bashku me tërë popullin. Pasi fillon prifti, të gjithë besimtarët janë në një mendje me të, sepse ky falënderim është i drejtë dhe siç i ka hije Perëndisë: “I ka hije dhe është e drejtë”. Në vazhdim, prifti nis Eukaristinë… Të gjitha këto i përmenda në mënyrë që të gjithë besimtarët të kenë kujdes, në mënyrë që të kuptojmë se të gjithë jemi një trup dhe ndryshojmë nga njëri-tjetri siç ndryshojnë gjymtyrët e një trupi”. Dhe shën Joan Gojarti del në përfundimin se të gjithë, priftërinj dhe besimtarë, duhet ta konsiderojmë Kishën tonë të shenjtë si shtëpinë tonë të përbashkët dhe kështu të qëndrojmë brenda saj: “Ta shohim Kishën si shtëpinë tonë, si një trup. Sepse, – thotë shenjti, – një është edhe Pagëzimi, një është Tryeza, një është burimi, një është krijimi dhe një është Ati”[5].
Brenda në kishë, gjatë kohës që kryhet Liturgjia Hyjnore, meshuesi dhe populli i Perëndisë i kushtojnë Zotit “me një zë dhe me një zemër” theroren pa gjak. “Në Tryezën e Zotit, – thotë shën Joan Gojarti, – si meshues, nuk marr pjesë më shumë, ndërsa ju, besimtarët, më pak, por të gjithë kungohemi në mënyrë të barabartë. Fakti që unë, si meshues, kungohem i pari, nuk është ndonjë gjë me rëndësi, sepse edhe në një familje, fëmija i madh zgjat dorën i pari që të marrë nga tryeza e shtruar. Por unë nuk kam ndonjë përfitim më të madh nga kjo gjë, sepse çdo gjë është e barabartë për të gjithë ne. Jeta që ruan dhe shpëton shpirtrat tanë (domethënë Trupi i shenjtë dhe Gjaku i tërëshenjtë i Krishtit) i jepet çdonjërit me të njëjtin nderim. Unë nuk kungohem nga një Qengj i ndryshëm nga juaji, por të gjithë kungohemi nga i njëjti Qengj”[6].
Të gjitha uratat e Liturgjisë Hyjnore na tregojnë se Anafora e shenjtë është vepër e të gjithë besimtarëve. Prifti i drejtohet Perëndisë në emër të besimtarëve dhe të gjithë luten: “Të blatojmë edhe këtë therore shpirtërore e të pagjashme dhe të falemi ty, të lutemi dhe të përgjërohemi: Dërgo Shpirtin tënd të Shenjtë mbi ne dhe mbi këto dhurata që ndodhen para nesh”. Dhe besimtarët psalin së bashku dhe luten: “Të himnojmë, të bekojmë, ty të falënderojmë, o Zot, dhe të lutemi, Perëndia ynë”. Meshuesi, përmes misterit të Priftërisë, merr Hirin e Shpirtit të Shenjtë dhe bëhet goja e besimtarëve që bisedon me Atin e përbashkët. Të gjithë së bashku lavdërojmë dhe falënderojmë Zotin.
Liturgjia Hyjnore: Misteri i jetës së Krishtit
Misteri i Liturgjisë Hyjnore është misteri i jetës së Jesu Krishtit. Gjatë Liturgjisë Hyjnore përsëriten në mënyrë misteriale të gjitha gjërat e mrekullueshme që bëri Krishti për të sjellë sërish njeriun në Shtëpinë atërore dhe ky quhet Plani Hyjnor.
Gjatë Liturgjisë Hyjnore, meshuesi kryen Misterin e Krishtit. Dhe ne besimtarët që marrim pjesë në kryerjen e Misterit, “në njëfarë mënyre shohim me sytë tanë varfërinë e madhe të Jesu Krishti të pasur, banimin në tokë të atij që zotëron çdo vend, përqeshjet ndaj të bekuarit, pësimet e atij që nuk pëson. Shohim se sa shumë e urryen dhe sa shumë ai i deshi, sa i madh është dhe sa shumë e përuli veten”[7].
Liturgjia Hyjnore është prania e vazhdueshme e Krishtit mes nesh. Është ikona e shenjtë e jetës së Krishtit. Sipas Theodhorit, peshkopit të Andidonës, “çdo Liturgji Hyjnore, përmes mistereve që kryhen në të, simbolikisht, shfaq qartazi të gjithë Planin Hyjnor të Mishërimit shpëtimtar të Perëndisë së vërtetë dhe Shpëtimtarit tonë Jesu Krishtit për ne”[8]. Gjatë Liturgjisë Hyjnore shohim Krishtin të lindet, të pagëzohet, të mësojë besimtarët, të bëjë mrekulli, të kryqëzohet dhe të ngjallet. “E gjithë Liturgjia Hyjnore, – shkruan shën Nikolla Kavasila, – është si një ikonë e një trupi, të Trupit të Shpëtimtarit Krisht”[9].
*
* *
Shën Joan Gojarti thekson se me sytë e besimit ne shohim ato që nuk shihen, të padukshmet. Le të dëgjojmë, pra, shën Joan krishtmbajtësin, i cili pa ato që nuk shihen dhe dëgjoi ato që nuk dëgjohen. Vendi ku kryhet Liturgjia Hyjnore është shpella e Betlehemit: “Le të shkojmë në Betlehem (nënkupton në kishë), atje ku ndodhet shtëpia e bukës shpirtërore”. Bashkë me dymbëdhjetë nxënësit marrim pjesë në Darkën Mistike, në dhomën e katit të sipërm të Qytetit të shenjtë: “Besojeni, – na thotë, – se edhe Liturgjia Hyjnore që kryhet tani është po ajo Darkë në të cilën mori pjesë Krishti. Liturgjia Hyjnore nuk ndryshon aspak nga Darka Mistike… Kisha është dhoma e katit të sipërm, ku ndodhej Krishti bashkë me nxënësit, nga ku më pas dolën dhe shkuan në malin e Ullinjve”[10].
Në vazhdim të Liturgjisë Hyjnore, Altari i shenjtë bëhet “vendi i kafkës” dhe Golgota e frikshme: “Misteri i Eukaristisë Hyjnore që po kryejmë është shëmbëllesë e flijimit që ndodhi në Golgotë. Dhe flijimi i Krishtit në Golgotën e frikshme është shëmbëllesë e Eukaristisë Hyjnore. Sepse gjithmonë blatojmë të njëjtin Krisht. Dhe tani gjatë Liturgjisë Hyjnore blatojmë të njëjtin flijim që u blatua atëherë nga Krishti në Golgotë, i cili nuk ka fund”[11]. Pas flijimit të Krishtit në Kryq, në Liturgjinë Hyjnore kryhet shkëlqimi i Ngjalljes: “Misteri i Pashkës nuk ka asgjë më shumë nga ajo që kryejmë gjatë Liturgjisë Hyjnore. Është e njëjta gjë. Është i njëjti Hir i Shpirtit të Shenjtë. Gjithçka është Pashkë”[12].
Liturgjia Hyjnore është rijetimi i vazhdueshëm, në mënyrë misteriale, i jetës së Jesu Krishtit. Nëse lëmë pas dore kishërimin tonë, atëherë privohemi nga Hiri që Krishti u dhuron atyre që i shkojnë pas. Privohemi nga mundësia unike që na jep Krishti për ta takuar, për ta dëgjuar, për të admiruar fjalët e jetës së përjetshme që Ai u drejton besimtarëve gjatë Liturgjisë Hyjnore. Me fjalë të tjera, nëse nuk kishërohemi, nuk jetojmë në jetën tonë praninë e Shpëtimtarit Krisht.
Drejt! Le të dëgjojmë Ungjillin e shenjtë
Liturgjia Hyjnore përbëhet nga dy pjesë. Pjesa e parë fillon me frazën: “E bekuar është Mbretëria e Atit, e Birit dhe e Shpirtit të Shenjtë”. Vazhdon me hyrjen e vogël me Ungjillin e shenjtë dhe mbaron me leximin e Ungjillit. Pjesa e dytë fillon me hyrjen e madhe dhe mbaron me përlëshimin e besimtarëve. Meqenëse Liturgjia Hyjnore, në tërësinë e saj, është misteri i jetës së Krishtit, pjesa e parë e saj simbolizon shfaqjen e parë të Jesu Krishtit mbi tokë.
“Hyrja me Ungjillin e shenjtë, – shkruan shën Gjermanoi, Patriarku i Konstandinopojës, – tregon praninë e Birit të Perëndisë dhe hyrjen e tij në këtë botë”[13]. Kjo hyrje e Krishtit në botë hapi qiejt, ku tani mund të kthehet njeriu përmes pendimit. Krishti tha: “Me të vërtetë po ju them: do të shihni qiellin e hapur dhe engjëjt e Perëndisë duke u ngjitur dhe duke zbritur mbi Birin e njeriut” (Jn. 1:51).
Kur Krishti erdhi në botë, hapi qiejt dhe engjëjt e shenjtë ruanin Krishtin. Kështu, në çdo Liturgji Hyjnore Krishti vjen në botë, i shoqëruar nga ushtritë engjëllore. Gjatë kohës që bëhet hyrja me Ungjill, meshuesi i lutet Perëndisë: “… bëj që bashkë me hyrjen tonë, të hyjnë edhe engjëj të shenjtë, që të meshojnë bashkë me ne dhe të lavdërojnë bashkë me ne mirësinë Tënde…”. dhe të gjithë besimtarët që marrin pjesë në Liturgjinë Hyjnore me zemër të pastër, bashkë me engjëjt i thurin lavde dashurisë së Perëndisë.
Shën Joan Gojarti, i cili kishte përvojën e këtij këndimi të përbashkët të engjëjve dhe njerëzve, thotë: “Sa të mëdha janë dhuratat e Krishtit! Lart në qiell, e lavdërojnë ushtritë e engjëjve. Këtu poshtë, në kishat e shenjta, njerëzit psalin njëlloj si engjëjt. Në qiell, Serafimet psalin Himnin Trishenjtor. Në tokë, brenda kishave të shenjta, të njëjtin himn e psal tërësia e besimtarëve. Kështu, pra, kemi një panair të përbashkët ndërmjet qielloreve dhe tokësoreve. Një të psalur falënderimi, ngazëllimi dhe gëzimi”[14]. Qielli dhe toka rendin së bashku drejt Altarit të shenjtë dhe së bashku himnojnë dhe lavdërojnë Zotin.
*
* *
Në çdo Liturgji Hyjnore lexohen dy Lexime të shenjta biblike. Leximi i parë është apostolik, ndërsa i dyti është ungjillor. Në të shkuarën lexohej edhe një pjesë nga Profecitë. Tek leximi apostolik dëgjojmë predikimin e Apostujve. Ndërsa tek leximi ungjillor flet vetë Krishti.
Shën Joan Gojarti kritikon me fjalë të ashpra zakonin e keq të të krishterëve për të mos dëgjuar me vëmendje leximet biblike. “Del dhjakoni dhe thotë me zë të lartë: ‘Le të vëmë re!’. Dhe këtë e thotë shumë herë. Zëri i dhjakonit është zëri i Kishës, por askush nuk bën kujdes. Pas dhjakonit vjen lexuesi i profecisë së Isaisë. As atëherë nuk bën kujdes ndokush. Më pas, lexuesi, që ta dëgjojnë të gjithë, thotë: ‘Këtë thotë Zoti…’. Dhe as atëherë nuk bën kujdes ndokush… Por çfarë thonë shumë veta? Përherë të njëjtat gjëra lexohen. Por si guxon të thuash se lexohen përherë të njëjtat gjëra, ti që nuk njeh as emrat e Profetëve? Pa më thuaj, a nuk e këshillon tët bir? Pra, nëse ai thotë se përherë i thua të njëjtat këshilla, nuk do ta quash fyerje këtë?”[15].
Profetët e shenjtë ishin goja e Perëndisë. Por ne njerëzit nuk kishim veshë për t’i dëgjuar, as sy për t’i parë. Ishim “të pamend dhe të ngadaltë në të besuar çfarë kanë thënë të gjithë profetët” (Lk. 24:25). Pra, erdhi vetë Krishti pranë nesh që të na rikrijojë shqisat dhe të na shpjegojë fjalët e profetëve: “Pastaj ai ua shtjelloi të gjitha pjesët e Shkrimit të Shenjtë që flisnin për të, duke filluar nga Moisiu deri tek të gjithë profetët” (Lk 24:27).
Gjatë kohës që dëgjojmë Krishtin në Liturgjinë Hyjnore, do të duhej të na digjej zemra nga dashuria për të. Pra, le të qëndrojmë drejt, me mendje të përqendruar tek ato që na thotë Zoti. Ky është kuptimi i nxitjes së dhjakonit: “Drejt! Le të dëgjojmë Ungjillin e shenjtë!”. Qëndrimi i trupit drejt tregon se jemi të gatshëm të dëgjojmë fjalën e Zotit dhe të nxitojmë të bëjmë vullnetin e Tij të shenjtë. “Qëndrimi i trupit drejt, – thotë shën Nikolla Kavasila, – është qëndrimi i shërbëtorëve, të cilët vështrojnë me vëmendje shenjat që u jep i zoti i tyre, që të jenë gati të nxitojnë t’i shërbejnë… Edhe ne ndodhemi përpara Perëndisë në qëndrim lutjeje, duke i kërkuar atij virtytet më të mëdha”[16].
Djalli mund të na e rrëmbejë pasurinë që na dhuron mësimdhënia e Krishtit vetëm për shkak të plogështisë sonë. Shën Joan Gojarti thotë: “Thesari shpirtëror, domethënë Shkrimi i Shenjtë, është i pafund dhe kur vendoset në thesarmbajtësin e mendjes sonë, atëherë bëhet i paprekshëm nga çdo lloj sulmi dinak, përveç rastit kur ne vetë, nga plogështia, i japim mundësinë të na e vjedhë atij që dëshiron të na e rrëmbejë. Sepse armiku ynë, domethënë djalli dinak, kur sheh pasurinë shpirtërore të mbledhur në një vend, pushtohet nga inati dhe shtrëngon dhëmbët. Ai vigjilon vazhdimisht, në mënyrë që të gjejë rastin e përshtatshëm që të na rrëmbejë diçka nga ajo që kemi. Dhe mundësi më të përshtatshme sesa plogështia jonë nuk ka ku të gjejë. Prandaj, duhet të vigjilojmë vazhdimisht dhe t’ia mbyllim dyert”[17].
*
* *
Dëgjimi i fjalës së Perëndisë na udhëheq drejt Mbretërisë qiellore. Ungjillori që dëgjojmë është udhëheqësi ynë drejt qytetit të Mbretërisë së Perëndisë. “Tashmë futemi, – shkruan shën Joan Gojarti, – përmes derës që na hap Ungjillori dhe kemi nevojë për shumë përpjekje… Sepse ky qytet ka karakter mbretëror dhe të shndritshëm… Le të çelim plotësisht dyert e mendjes, le të hapim veshët dhe me shumë drojë le t’i falemi Mbretit… Pra, le të mos hyjmë në këtë qytet të Mbretërisë me zhurmë dhe të trazuar, por në heshtje mistike… Nëse e parapërgatitim kështu veten, vetë Hiri i Shpirtit të Shenjtë do të na udhëheqë me përpikëri të madhe dhe do të na sjellë para vetë fronit të Mbretit”[18].
Leximet e shenjta janë parajsa ku gjendet burimi i Shpirtit të Shenjtë; burimi që është “nëna e shumë lumenjve… Dhe ky burim është për t’u admiruar jo vetëm për shkak të shumicës së lumenjve që dalin prej tij, por edhe për shkak të natyrës së tij. Sepse valët e tij nuk janë prej uji, por janë vetë dhuratat e Shpirtit të Shenjtë. Ky burim shpërndahet mbi çdo shpirt besnik pa u pakësuar. Ndahet pa u mbaruar. Të gjithëve dhe çdokujt në veçanti, u dhurohet i tëri. Sepse dhuratat e Shpirtit të Shenjtë janë të shumta”[19].
*
* *
Libri që përmban fjalën e Perëndisë quhet Ungjilli i shenjtë, domethënë lajmi i mirë dhe i shenjtë. Vetë Ungjillorët e shenjtë e quajtën kështu: “Fillimi i Ungjillit të Jesu Krishtit, Birit të Perëndisë” (Mk. 1:1). Lajmi i gëzuar i Ungjillit të shenjtë është Jesu Krishti. Krishti është “Ungjilli i shpëtimit”, shkruan shën Kirili i Aleksandrisë[20].
Shën Joan Gojarti, duke nisur shpjegimin e Ungjillit sipas Mateut, shkruan se Ungjillori i shenjtë “me shumë të drejtë e quan tekstin e tij Ungjill. Sepse… u predikoi të gjithë njerëzve shfuqizimin e ferrit, faljen e mëkateve. Predikoi drejtësi, shenjtëri, shpëtim, birësim, trashëgimin e qiejve dhe ngjashmërinë me Birin e Perëndisë. Të gjitha këto na i predikoi neve, armiqve, mosmirënjohësve, neve që ndodheshim në errësirë. Kush mund të barazohet me këta Ungjij? – pyet shën Joan Gojarti. – Perëndia vjen në tokë, njeriu shkon në qiell. Të gjitha u bashkuan. Engjëjt vallëzonin bashkë me njerëzit, ndërsa njerëzit merrnin pjesë në jetën engjëjve dhe të fuqive të tjera qiellore. Dhe mund të shohësh mbarimin e luftës shumëvjeçare, pajtimin e Perëndisë me njerëzit, djallin tek turpërohet, demonët tek arratisen, vdekjen tek shfuqizohet, Parajsën tek hapet, mallkimin tek zhduket, mëkatin tek largohet, mashtrimin tek dëbohet, të vërtetën tek afrohet, fjalën e shpresëtarisë tek mbillet kudo dhe tek jep fryte të pasura, jetën e qiellit tek mbin në tokë… Prandaj Ungjillori e quajti ‘Ungjill’ përshkrimin e jetës së Krishtit… Predikimet e peshkatarëve, nxënësve të Krishtit, mund të quhen vërtet dhe në kuptimin e mirëfilltë të fjalës ‘Ungjij’. Jo vetëm ngaqë janë një e mirë e qëndrueshme dhe e patundshme, më e lartë se vlera jonë, por edhe ngaqë na u dhanë me shumë lehtësi. Sepse as u lodhëm, as djersitëm… por morëm gjithçka që kemi vetëm nga dashuria e Perëndisë”[21].
*
* *
Leximet e shenjta janë mesazhi i Perëndisë drejtuar njeriut. “Ashtu sikurse do të vraponim të gjithë, – thotë Gojarti i hirshëm, – nëse do të shfaqej dikush papritur nga lartësia e qiellit dhe do të na premtonte se do të na tregonte me përpikëri gjithçka që ndodh në qiell, po kështu le veprojmë edhe tani. Le mbajmë qetësi të plotë, në mënyrë që të dëgjojmë Ungjillorin e shenjtë. Të ruajmë heshtjen e gjuhës, por edhe të mendjes. Këtë heshtje ju kërkoj, heshtjen e mendjes, heshtjen e shpirtit. Sepse dëshiroj që mendja dhe shpirti juaj të dëgjojnë fjalën e Perëndisë”[22].
Lë të dëgjojmë me vëmendje leximin e Shkrimit të Shenjtë, na nxit shën Joan Gojarti. “Sepse, nëse dëgjon me vëmendje Shkrimin e Shenjtë, atëherë të largohet mërzia… Deti tërbohet, por ti vozit në të i qetë, sepse ke për udhërrëfyes leximin e Shkrimeve të Shenjta”[23]. Fjala e Perëndisë që dëgjojmë gjatë Liturgjisë Hyjnore është burimi nga i cili rrjedh paqja e shpirtit. Duke parë Krishtin midis nesh dhe duke dëgjuar fjalët e tij, shpirti ynë mbushet me qetësi hyjnore. “Dëgjimi i fjalës së Perëndisë është liman pa dallgë, mur i pathyeshëm, kullë e patundur, lavdi e pamohueshme, armë e padëmshme, gëzim i pavyshkur, kënaqësi e vazhdueshme dhe gjithçka tjetër e mirë që mund të mendojë dikush. Leximi i Shkrimit të Shenjtë nga njëra anë largon hidhërimin, ndërsa nga ana tjetër ruan gëzimin”[24].
Të krishterët që nuk kishërohen shpesh dhe nuk dëgjojnë fjalën e Perëndisë, nuk mund të gëzojnë paqen që sjell në botë prania e Krishtit dhe fjala e tij hyjnore.
“Ne që simbolizojmë mistikërisht Kerubimet”
Me leximin e Ungjillit të shenjtë mbaron pjesa e parë e Liturgjisë Hyjnore. Me Hyrjen e madhe fillon pjesa e dytë, e cila quhet Misteri i Eukaristisë Hyjnore.
Hyrje e madhe quhen një radhë himnesh, uratash dhe veprimesh liturgjike të priftit dhe të popullit. Të gjitha këto urata, si dhe zhvendosja e Dhuratave të Nderuara nga Proskomidia e shenjtë drejt Tryezës së shenjtë, simbolizojnë hyrjen e Jesu Krishtit në Qytetin e shenjtë, ku vjen për t’u flijuar “për jetën dhe shpëtimin e botës”.
Populli fillon të psalë himnin kerubik: Ne që simbolizojmë mistikërisht Kerubimet dhe i këndojmë Trinisë jetëbërëse himnin trishenjtor, le të largojmë tani prej nesh tërë kujdesin për jetën. Që Mbretin e të gjithëve të presim, të pasuar padukurisht prej rreshtave engjëllore. Aliluia.
Me anë të himnit kerubik, Kisha jonë e shenjtë na parapërgatit që të presim Mbretin Krisht, i cili vjen në Qytetin e shenjtë. Na fton të parapërgatitemi që edhe ne të baresim bashkë me Krishtin në rrugën drejt martirizimit dhe të qëndrojmë pranë Kryqit të tij, bashkë me Nënën e tij të tërëshenjtë dhe nxënësin e dashur Joan. Le të lëmë mënjanë tani, thotë ky himn, çdo lloj përkujdesjeje tokësore, sepse do të presim Mbretin e të gjithëve. Që të hyjmë bashkë me Krishtin në Qytetin e shenjtë, duhet të dalim nga bota e gjërave tokësore. Shën Joan Gojarti thotë: “Dijetarët u larguan nga Persia, që të shkonin t’i faleshin Krishtit. Largohu, pra, edhe ti nga gjërat tokësore dhe ec drejt Jesuit”[25].
Shën Joani na tregon edhe fuqinë që na nevojitet për t’u larguar nga gjërat e përkohshme e të dukshme. Kjo forcë është dëshira e zjarrtë për Perëndinë: “Nëse dikush digjet brenda tij nga dashuria për Perëndinë, nuk duron dot më të shohë gjërat që mund të perceptojnë sytë truporë. Por, përderisa fitoi sy të tjerë, e kam fjalën për sytë e besimit, gjithmonë mendon për gjërat qiellore dhe mendimin e tij e ka kthyer drejt tyre. Megjithëse ecën në tokë, ai është si të jetojë në qiell… Meqenëse dëshiron të ngjitet nga toka në qiell, nuk ndalon para se të ketë arritur në majë dhe nuk mashtrohet nga ndonjë gjë tokësore”[26].
Besimtari nxiton të arrijë në majën e Golgotës së frikshme, aty ku kryhet e kremtja e vërtetë e Krishtit. “Sepse kjo është e kremtja e vërtetë, – shkruan shën Joan Gojarti, – atje ku është shpëtimi i shpirtrave, atje ku është paqja dhe harmonia, atje ku nuk ka asnjë shfaqje kozmike. Atje është e kremtja, atje ku nuk rendin lart e poshtë kuzhinierët, atje ku nuk ka therje kafshësh, atje ku ka qetësi të plotë, çlodhje, dashuri, gëzim, paqe, mirësi dhe të mira pa fund, të cilat mbizotërojnë në vend të përkujdesjeve jetësore”[27].
Gojarti i hirshëm thotë se “shpirti që nuk ka mësuar të shpërfillë gjërat e vogla dhe tokësore, nuk do të mund të admirojë gjërat qiellore”[28]. Dhe ata që shijuan Hirin e gjërave qiellore, na nxitin: “Vëllezër, askush të mos futet në kishë duke mbartur me vete përkujdesjet jetësore, shqetësimet dhe frikërat. Por, si t’i kemi lënë këto jashtë, para dyerve të kishës, atëherë të futemi të gjithë brenda. Sepse futemi në dhomat e qiejve, shkelim në vende që rrezatojnë”[29].
Në këto vende rrezatuese e çoi meshuesin atë Tikon engjëlli i tij mbrojtës gjatë kohës që psalej himni kerubik. Ky prift rus, me atë pak greqishte që dinte, thoshte: “Në kohën e himnit Kerubik, engjëlli mbrojtës ngre lart. Pas gjysmë ore, engjëlli mbrojtës zbres poshtë”. Më pas, ky njeri i shenjtë i Perëndisë, ndërgjegjësohet që ndodhet në mes të Liturgjisë Hyjnore dhe vazhdon: “BoBo! Unë meshoj”. Dhe vazhdoi Liturgjinë Hyjnore. “Jerond, – e pyetën, – çfarë pe dhe çfarë dëgjove gjatë asaj kohe?”. Dhe jerondi u përgjigj: “Kerubim – Serafim, lavdëronte Perëndinë”.
Zoti, i shoqëruar nga rreshtat engjëllore, futet në Qytetin e shenjtë që të flijohet. Para kësaj ngjarjeje që do të jetojmë në Liturgjinë Hyjnore, Kisha na fton të qëndrojmë në heshtje dhe të largojmë çdo mendim tokësor nga mendja: Le të heshtë çdo trup i vdekshëm dhe le të qëndrojë me frikë dhe me tmerr, dhe le të mos mendojë me vete asgjë të dheshme; se Mbreti i mbretërve dhe Zoti i zotërinjve vjen që të theret dhe t’u jepet për ngrënie besimtarëve. Dhe përpara i shkojnë koret e engjëjve me çdo Kryesi dhe Pushtet, Kerubimet me shumë sy dhe Serafimet me gjashtë krahë, duke mbuluar fytyrën e duke thirrur himnin: Aliluia.
“Le të duam njëri-tjetrin”
Pas hyrjes së madhe, dhjakoni lëçit lutjen e gjerë (plotësoret) dhe në vazhdim nxit besimtarët: “Le të duam njëri-tjetrin, që të pohojmë me një mendje”. Domethënë le të duam njëri-tjetrin, që në një mendje dhe me dashuri të pohojmë besimin tonë ndaj Perëndisë Triadik.
Përgjigja e të krishterëve të shekujve të parë ndaj kësaj nxitjeje të dhjakonit ishte një veprim konkret: Përqafimi i dashurisë. Sot, në këtë pjesë të Liturgjisë Hyjnore, përqafimi i dashurisë shkëmbehet vetëm ndërmjet priftërinjve që bashkëmeshojnë.
Sipas dëshmisë së shën Dionis Aeropagjitit, në bashkësinë liturgjike, “përqafimi fort i hirshëm”[30] shkëmbehej ndërmjet pjesëmarrësve në Darkën eukaristike.
Përqafimi i dashurisë nuk është një simbol i thjeshtë liturgjik, por një veprim i shenjtë. Një përvojë liturgjike. Përqafimi i dashurisë nuk është një imazh i dashurisë që bashkon besimtarët, por përvoja e këtij bashkimi. Është përvoja e pajtimit dhe e lidhjes ndërmjet besimtarëve dhe i bashkimit të tyre me Krishtin. Në lidhje me këtë, shën Joan Gojarti shkruan: “Le të kujtojmë, të dashurit e mi, puthjet e shenjta dhe përqafimin e frikshëm që shkëmbejmë me njëri-tjetrin gjatë Liturgjisë Hyjnore. Ky përqafim bashkon mendjet tona dhe na bën të gjithëve një trup”[31]. Ndërsa shën Kirili i Jerusalemit thotë: “Përqafimi gjatë Liturgjisë Hyjnore është shenjë treguese se shpirtrat tanë u bashkuan dhe flakën tutje çdo lloj mërie”[32].
Zemërgjerësia dhe dashuria janë kushti paraprak për t’iu afruar Altarit të shenjtë dhe për t’u ulur në Tryezën e Krishtit. Këtë porosi na e la vetë Krishti: “Nëse, kur sjell dhuratën e blatimit në altar, kujtohesh se vëllai yt ka diçka kundër teje, atëherë lëre dhuratën aty, para altarit, shko e pajtohu më parë me vëllain tënd, pastaj kthehu e kushto dhuratën tënde” (Mt. 5:23-24). Shën Joan Gojarti mahnitet nga kjo dashuri kaq e madhe e Zotit. “Zoti, përpara dashurisë ndaj të afërmit, – thotë shenjti, – nuk llogarit nderimin që ne i bëjmë atij vetë. Sepse edhe pajtimi me vëllain tonë është flijim. Le të ndërpritet adhurimi ndaj meje, – thotë Krishti, – që të ruhet dashuria ndërmjet jush”. Sipas shën Joan Gojartit, “vetë Perëndia e vlerëson shumë dashurinë dhe e konsideron atë flijim më të madh se çdo lloj flijimi tjetër. Nëse nuk ka dashuri midis nesh, Ai nuk e pranon flijimin tonë… Sepse Tryeza e Eukaristisë Hyjnore nuk i nxë dot ata që kanë urrejtje për njëri-tjetrin”[33].
*
* *
Pas përqafimit të dashurisë, besimtarët pohojnë besimin e tyre ndaj Perëndisë Triadik. Besimi i drejtë, bashkë me dashurinë, është parakushti i domosdoshëm për kryerjen e Misterit eukaristik. Shën Irineu shkruan se “duhet t’i ofrojmë Perëndisë blatim me besim të pastër… me shpresë të qëndrueshme dhe me dashuri të zjarrtë”[34].
Simboli i Besimit është renditja e dhuratave të Perëndisë dhe pohimi eukaristik i besimit në Perëndinë nga besimtari. Përballë dhuratave hyjnore që pranuam nga Zoti, nuk mund të ofrojmë asgjë tjetër dhe nuk mund të kërkojmë asgjë tjetër nga Perëndia, “përveçse të pohojmë bamirësitë e tij të mëdha dhe ta falënderojmë për to”[35].
Në Darkën Mistike të Kishës mund të marrin pjesë vetëm ata që pohojnë një besim, besimin e vërtetë dhe të drejtë ndaj Perëndisë; ata që e kanë pohuar tashmë këtë besim të Kishës kur u pagëzuan “në emër të Atit, Birit dhe Shpirtit të Shenjtë”. Kisha jonë e shenjtë ia mohon Kungatën Hyjnore të papagëzuarve, sepse e di që “nëse një i papagëzuar kungohet… ha dënimin e tij të përjetshëm”[36]. Gjithashtu, Kungimin Hyjnor ia mohon edhe heretikëve. Shën Kirili i Aleksandrisë thekson se Kungata Hyjnore nuk u jepet as të papagëzuarve, as jo ortodoksëve. “Të huajt, – thotë ai, – nuk lejohen të vijnë në Eukaristinë Hyjnore. Le të konsiderohet i huaj edhe ai që është ende jo besimtar dhe i papagëzuar, si dhe ai që ka përqafuar një doktrinë të huaj, e cila nuk është në përputhje me besimin e shenjtorëve”[37].
Duhet të bëjmë pjesë në “unitetin e besimit” të Kishës Ortodokse dhe të pohojmë këtë besim, në mënyrë që të kungohemi me Bukën e Jetës. “Vëllezër, – shkruan shën Ignat Hyjmbajtësi, – të vini në kishë për të marrë pjesë në Eukaristinë Hyjnore duke patur besimin e vetëm të vërtetë ndaj Perëndisë… dhe të merrni pjesë në Kungimin nga e njëjta Bukë, nga Trupi i shenjtë i Krishtit, i cili është ilaç pavdekësie”[38]. Domethënë ilaç që mposht vdekjen dhe udhëheq drejt jetës së përjetshme.
“Le të qëndrojmë mirë, le të qëndrojmë me frikë”
Pasi kemi pohuar besimin në Perëndinë Triadik, jemi gati të kushtojmë Anaforën e shenjtë. Pra, mendimet tona, që tërhiqen drejt tokës, duhet t’i lartësojmë drejt qiellit. Dhe për këtë na nxit edhe dhjakoni me fjalët: “Le të qëndrojmë mirë, le të qëndrojmë me frikë. Le të kemi kujdes, që ta blatojmë me paqe theroren e shenjtë”.
Shën Joan Gojarti thotë se kjo nxitje e dhjakonit synon të na bëjë që “ta paraqesim shpirtin tonë të qëndrojë drejt përpara Perëndisë, pasi më parë të jemi çliruar nga paraliza shpirtërore që sjellin përkujdesjet jetësore”. Dhe shën Joani vazhdon: “Mendo se përpara kujt qëndron gjatë Liturgjisë Hyjnore, se bashkë me kë do t’i lutesh Perëndisë: bashkë me Kerubimet. Sill ndër mend ata që himnojnë Zotin bashkë me ty dhe kjo është e mjaftueshme që të të bëjë të jesh vigjilent, domethënë kur të kujtosh se edhe pse je i përbërë prej trupi dhe mishi, je denjësuar të himnosh Zotin e të gjithëve bashkë me Fuqitë qiellore pa trup. Pra, askush nuk duhet të marrë pjesë në këto himne pa gatishmëri e i shkujdesur. Askush të mos jetë i pushtuar nga mendimet jetësore gjatë Liturgjisë Hyjnore. Por, pasi të ketë larguar të gjitha mendimet tokësore nga vetja e tij dhe pasi të ketë lartësuar tërë veten e tij drejt qiellit, si të qëndronte pranë fronit të lavdisë së Perëndisë dhe të fluturonte bashkë me Serafimet, atëherë të le t’i blatojë himnin e tërëshenjtë Perëndisë së lavdisë dhe të madhështisë. Për këtë arsye dhjaku na nxit të qëndrojmë mirë gjatë kësaj kohe… Domethënë, me frikë dhe tmerr, me shpirt të kthjellët dhe vigjilent”[39].
Liturgjia Hyjnore është një Anaforë e shenjtë, domethënë është lartësimi i besimtarëve dhe i kushtimit të tyre drejt qiejve, drejt fronit të Perëndisë. Dhuratat e Nderuara nuk vendosen vetëm mbi Altarin tokësor, por lartësohen edhe në Altarin qiellor. Lartësohen nga prifti, i cili fton edhe besimtarët që të lartësohen drejt vendit ku mbretëron paqja e patrazuar.
Në fillim të Liturgjisë Hyjnore “kemi nevojë për shumë paqe dhe qetësi”, – thotë shën Joan Gojarti. Dhe këtë paqe prifti ua uron edhe besimtarëve. Për këtë paqe flasim gjithandej dhe vazhdimisht, por në të vërtetë atë nuk e shohim gjëkundi. Shën Joan Gojarti thotë se “në kohët e të krishterëve të hershëm, shtëpitë e besimtarëve ishin njëlloj si kishat. Ndërsa tani kishat u bënë si shtëpitë e njerëzve, madje më keq edhe se shtëpitë. Sepse në ndonjë shtëpi dikush mund të hasë rregull… ndërsa këtu në kishë ka shumë zhurmë, shumë rrëmujë dhe kisha nuk ndryshon aspak nga pazari. Aq të shumta janë të qeshurat, aq të shumta janë trazirat… njëlloj si në treg, ku të gjithë bëjnë zhurmë dhe bërtasin”. Ndërsa lexojmë këtë fjalim të shën Joan Gojartit, mendojmë se ai përshkruan gjendjen e vetë kishave ku shkojmë ne sot. Shën Joani është i hidhëruar nga kjo gjendje, ngaqë ai e di mirë se kisha e shenjtë është vendi i engjëjve, i kryeengjëjve, Mbretëria e Perëndisë, është vetë qielli. “Pra, edhe nëse dikush do të hapte qiellin e do të të çonte atje, edhe nëse do të shihje atje babanë apo vëllanë tënd, ti nuk do të guxoje t’i flisje, prandaj edhe këtu nuk duhet të thuhet asgjë tjetër përveç gjërave shpirtërore (domethënë leximeve biblike dhe uratave). Sepse edhe kisha është qiell”[40].
Nxitjes së meshuesit ndaj besimtarëve për të blatuar Anaforën e shenjtë me paqe, ata i përgjigjen: “Mëshirë paqeje, therore lavdërimi”. Domethënë e blatojmë vërtet Anaforën e shenjtë me paqe dhe dashuri ndaj Zotit dhe vëllezërve tanë. Flijimi që blatohet me dashuri dhe mëshirë është flijim i pëlqyeshëm prej Perëndisë. Është flijim që lavdëron dhe himnon dashurinë e tij.
Perëndia, përmes psalmistit, na kërkon: “Blatoji Perëndisë therore lavdërimi” (Ps. 49:14). Dhe shën Joan Gojarti e shpjegon: Domethënë therore falënderimi, therore himnesh të shenjta dhe therore lavdërimi përmes veprave. Ajo që thotë psalmisti ka këtë kuptim: Të jetosh në mënyrë që të lavdërohet Zoti yt… Përmes jetës sate le të lavdërohet Zoti yt dhe atëherë ti ke ofruar flijimin e duhur dhe të përsosur”[41].
Ιερομονάχου Γρηγορίου, O Εκκλησιασμός
Εκδόσεις: Ιερόν Κουτλουμουσιανόν Κελλίον
Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος.
Shqip: Stefan Zhupa
(Vazhdon…)
[1] Ερμηνευτικά επιστασία επί της θείας Λειτουργίας, σελ. 25-26.
[2] B 3, 198.
[3] B 55, 242.
[4] ΕΠΕ 33, 258-260.
[5] ΕΠΕ 19, 486-488.
[6] ΕΠΕ 23, 86.
[7] Shën Nikolla Kavasila, ΕΠΕΦ 22, 42.
[8] M 140, 421AB.
[9] ΕΠΕΦ 22, 36.
[10] ΕΠΕ 9, 244; 11, 58; 12, 216.
[11] ΕΠΕ 25, 36-38.
[12] ΕΠΕ 23, 208.
[13] M 98, 405C.
[14] M 56, 97.
[15] ΕΠΕ 15, 564.
[16] M 150, 413D – 416A.
[17] ΕΠΕ 2, 108 – 110.
[18] ΕΠΕ 9, 46-48.
[19] Shën Joan Gojarti, ΕΠΕ 26, 274-276.
[20] M 76, 138B.
[21] ΕΠΕ 9, 20-22.
[22] ΕΠΕ 12, 426-428.
[23] M 52, 397.
[24] Shën Joan Gojarti, M 55, 513.
[25] ΕΠΕ 35, 214.
[26] ΕΠΕ 3, 210.
[27] ΕΠΕ 2, 12.
[28] ΕΠΕ 28, 682.
[29] M 56, 108-109.
[30] M 3, 437A.
[31] ΕΠΕ 35, 586.
[32] M, 33, 1112A.
[33] ΕΠΕ 9, 566-568.
[34] SC 100, 607.
[35] Shën Joan Gojarti, ΕΠΕ 2, 230.
[36] Διαταγές αγίων Αποστόλων, Β 2, 230.
[37] M 68, 761D.
[38] B 2, 268.
[39] ΕΠΕ 35, 138-140.
[40] ΕΠΕ 35, 458; 18a, 514-516.
[41] ΕΠΕ 6, 256-258.
