Rusia: Ringjallja Shpirtërore
Farat e ringjalljes shpirtërore, të mbjellura në shekullin e mëparshëm, lulëzuan në Rusi. Kisha vazhdonte të jetonte nën zotërimin e shtetit. Ndërsa Kisha ishte nën kontrollin dhe censurën e drejtpërdrejtë shtetërore, dhe ndonëse nuk ekzistonte një patrik ose një sinod kishtar i çdo lloji gjatë tërë këtij shekulli, jeta e besimit vazhdoi të tregonte vetveten me madhështi në jetët e shenjtorëve, misionarëve dhe teologëve rusë dhe tek shkrimtarët e kohës.
Shenjti më i madh rus i shekullit, i cili është quajtur shenjti më i madh në historinë e Kishës Ruse, ishte Shën Serafimi i Sarovit (v. 1833). Shën Serafimi ishte një murg i cili qëndroi për njëzet vjet në vetmi dhe mbyllje të plotë me një lutje intensive, agjërim të fortë dhe ushtrime shpirtërore. Në 1825 ai i hapi dyert e vendit ku ishte mbyllur, duke i përshëndetur besimtarët që vinin tek ai me gëzimin e ndritshëm të Krishtit të ngjallur dhe të Shpirtit të Shenjtë. Në këshillimet e tij shpirtërore Shën Serafimi e identifikon qëllimin e jetës së krishterë si “përvetësimi i Shpirtit të Shenjtë”. Ai u kanonizua në 1903.
Etërit më të famshëm të manastirit të Optinës që jetonin në atë kohë ishin: Leonidi (v. 1841); Makario (v. 1841); dhe Ambrozi (v. 1891). Ambrozi, së bashku me Shën Tikonin e Zadonskit, mbahen të jenë frymëzuesit e shkrimtarit të madh të krishterë të asaj kohe, Fjodor Dostojevskit (v. 1861). Brenda lëvizjes së ringjalljes shpirtërore ishin edhe mësuesit e jetës dhe praktikave asketike të Lutjes së Jisuit, murgu-peshkop Ignati Briançaninov (v. 1867), Theofan Govorov, i Mbylluri (v. 1894) që shkroi vëllime të shkrimeve shpirtërore, duke përfshirë përkthimin në rusisht të Filokalisë. Në këtë kohë, u shfaq libri më popullor mbi Lutjen e Jisuit nga një autor i panjohur rus, i quajtur Rruga e Pelegrinit.
Në gjysmën e dytë të shekullit jetoi dhe punoi At Joan Sergiev i Kronshtadit (v. 1908). At Joani ishte një prift famullie, dhuratat baritore të të cilit i dhanë atij titullin “Bariu i gjithë Rusisë”. Nëpërmjet besimit të tij të madh, prifti i shenjtë u lut, kremtoi misteret liturgjike, mësoi dhe shëroi. Ai është kontribues i madh për ringjalljen eukaristike ndër orthodhoksët rusë në këtë shekull. Ai ngulmoi në pjesëmarrjen në misteret e shenjta të atyre që vinin të luteshin me atë në enorinë e tij. Me qëllim që të lehtësonte dhe thellonte përgatitjen e besimtarëve për marrjen e rregullt të Kungatës së Shenjtë, At Joani themeloi praktikën e rrëfimit të përbashkët publik. Një bamirës i madh i të varfërve dhe shërues i të sëmurëve, këshillat shpirtërore të At Joanit janë publikuar në ditarin e tij të quajtur Jeta ime në Krishtin.
Teologët udhëheqës rusë të shekullit të nëntëmbëdhjetë ishin kleriku i madh Mitropoliti Filaret i Moskës (v. 1867) dhe laiku Aleks Komiakov (v. 1860), shkrimet e të cilëve si i famshmi “Kisha është Një”fillimisht nuk u publikuan në Rusi, përshkak të censurës qeveritare. I konsideruar si një ndër teologët modernë më origjinal dhe më krijues, Komiakov ishte ndër të parët që zbuloi rrjedhat patristike tradicionale të teologjisë orthodhokse dhe jetës shpirtërore. Ai i inkurajoi mendimtarët orthodhoksë të shkëputeshin nga “robëria perëndimore” e teologjisë skolastike dhe të takoheshin me botën shpirtërore dhe intelektuale të perëndimit me një njohuri dhe përvojë të shëndoshë të Traditës së vërtetë orthodhokse.
Përveç Komiakovit dhe shkrimtarit Dostojevski, duhen përmendur edhe mendimtarë fetarë rusë, si: I. Kirevski (v. 1856), V. Soloviev (v. 1900), N. Federov (v. 1905) dhe vëllezërit S. Trubetskoi (v. 1905) dhe E. Trubetskoi (v. 1920). Gjithashtu, duhet përmendur emri i Leon Tolstoit (v. 1913), romancierit të madh që i rishkroi ungjijtë, krijoi fenë e tij dhe u çkishërua nga Kisha Orthodhokse.
Rusia: Aktiviteti Misionar
Shekulli i nëntëmbëdhjetë në Rusi, ashtu si edhe në Perëndim, ishte një shekull misionar. Prifti Makario Glukarev (v. 1847) ia dedikoi jetën e tij ungjillizimit të fiseve Siberiane. Profesori laik Nikolai Ilminski (v. 1891) i përktheu shkrimet dhe librat e Kishës së besimit orthodhoks në gjuhën e këtyre popujve. Akademia teologjike e ngritur në Kazan u bë qendra e aktivitetit misionar të Kishës Ruse. Po ashtu, në këtë kohë, peshkop Nikolai Kasatkin (v. 1912) i Tokios ktheu mijëra japonezë në besimin orthodhoks, duke lënë pas vdekjes një Kishë lokale vetë-qeverisëse me shkrimet dhe librat liturgjikë në gjuhën vendase dhe një numër klerikësh vendas. Peshkopi Nikolai u kanonizua shenjt në 1970.
Shën Hermani i Alaskës (v. 1837) u kanonizua, gjithashtu nga Kisha Orthodhokse në 1970 për shenjtërinë e tij të jashtëzakonshme, e shprehur në kujdesin dhe dashurinë e tij vetë-zbrazëse për popullin e Alaskës. Në lidhje me aktivitetet misionare të Kishës Ruse, duhet përmendur, gjithashtu emri i At Joan Veniaminov (v. 1879). At Joani udhëtoi përmes Siberisë, në fillim të shekullit, me gruan dhe fëmijët e tij. Ai përktheu shkrimet, shërbesat kishtare dhe një libër të vogël me shkrimet e tij, të quajtur Rruga për në Mbretërinë e Qiellit, në gjuhën aleute. Ai krijoi një alfabet nga gërmat sllave. At Joani ishte një administrator, teknik dhe shkencëtar i madh. Ai ishte një mësues, një bari dhe një gjuhëtar. Në 1839 ai u bë peshkop i Kamçatkës dhe i Ishujve Aleutinë. Në 1868 ai u zgjodh Mitropolit i Moskës me emrin Inocent. Mitropoliti Inocent u kanonizua si “Ndriçues i Aleutëve dhe Apostull i Amerikës” në 1978.
Shekulli i nëntëmbëdhjetë pa rritjen e Kishës Orthodhokse në Amerikë. Shumë imigrantë erdhën në botën e re, në gjysmën e dytë të shekullit, nga vende tradicionale orthodhokse. Në 1812, u ndërtua e para ndërtesë e Kishës Orthodhokse në Amerikën e Veriut në Fort Ross në Kaliforni. Në 1870 u emërua peshkopi i parë i Alaskës dhe i Ishujve Aleutinë. Në 1872 qendra e misionit orthodhoks u zhvendos jozyrtarisht nga Sitka në San Françisko, ku u vendos zyrtarisht nga peshkopi Nestor në 1879. Në 1898 Kryepeshkopi Tikon Belavin, që më vonë u bë patriku i parë i Rusisë qysh prej kohës së Pjetrit të Madh, u caktua si primati Amerikan. Ai bëri thirrje për autonomi lokale, për përdorimin e anglishtes si gjuha liturgjike dhe për përdorimin e kalendarit civil lokal në praktikat kishtare. Enoria e parë orthodhokse greke në Shtetet e Bashkuara u themelua në Nju – Orlean të Luizianës në 1867. Kësaj enorie iu dhanë enët kishtare nga cari i Rusisë “si shenjë e kënaqësisë së tij perandorake për fillimin e kishave që flisnin greqisht në juridiksionin shpirtëror të Sinodit të Shenjtë të Kishës Orthodhokse të Rusisë”.
Lindja
Shekulli i nëntëmbëdhjetë në Lindje dëshmoi pavarësinë e një numri të madh të krishterësh orthodhoksë nga zgjedha turke. Kryengritja greke e vitit 1821 bëri që autoritetet turke të varnin patrikun Grigor të Konstandinopojës dhe pesë mitropolitë, në dyert e Fanarit të Dielën e Pashkës. Mbasi Greqia fitoi pavarësinë, u shpall, në 1833 statusi i autoqefalisë së Kishës Greke. Kjo u konfirmua nga Konstandinopoja në 1850. Seminari teologjik patriarkal në ishullin e Halkit u themelua në 1844. Pesë dioqeza vetë-qeverisëse të orthodhoksëve serbë dhe dy dioqeza të orthodhoksëve rumunë u ngritën jashtë kufijve të Perandorisë Turke gjatë këtij shekulli. Brenda perandorisë populli bullgar kërkoi dhe e mori lejen nga turqit për të patur juridiksionin e tyre të veçantë kishtar. Më parë bullgarët drejtoheshin nga peshkopë grekë, të emëruar nga Patriarkana e Konstandinopojës, në dioqeza me të krishterë orthodhoksë të tjerë që jetonin në të njëjtat krahina. Çdo veprim themelimi të një administrate të ndarë kishtare mbi bazën e kombësisë u dënua zyrtarisht nga patrikët e Konstandinopojës, Aleksandrisë dhe Antiokisë në 1872 si herezia e filetizmit. E ashtuquajtura skizma bullgare u zgjidh përfundimisht në 1945 kur patriarkana bullgare u vendos brenda kujfijve të përcaktuar territorialë.Gjysma e dytë e shekullit dëshmoi jetën e Shën Nektarit të Egjinës (v. 1920). Ai ishte kryepeshkop i Pentapolit, i njohur për predikimin dhe mënyrën e tij të jetës ungjillore – drejtuar nga përunjësia, thjeshtësia, varfëria dhe dashuria për vëllezërit.
Perëndimi
Perëndimi protestant u karakterizua nga ekspansioni misionar dhe teologjia liberale. Ishte epoka e “kërkimit të Jisuit historik” me anë të mjeteve historike dhe kriticizmit biblik. Ishte koha kur besimi i krishterë u konsiderua nga teologët, kryesisht, si një fe e ndijimit ose e sjelljes morale. Në këtë kohë, pati një përplasje ndërmjet liberalëve dhe fondamentalistëve. Fondamentalistët, veçanërisht në Amerikë, ngulmonin në përdorimin e Biblës si një manual shkencor që duhej të interpretohej fjalë për fjalë në një mënyrë të papajtueshme me qëllimet dhe synimet e shkrimeve të shenjta ashtu si janë kuptuar dhe interpretuar në Traditën e Kishës. Kështu, në botën perëndimore protestante të shekullit të nëntëmbëdhjetë, alternativa zotëruese e ofruar ishte ose ajo e liberalizmit e një varieteti racionalist ose pietist, ose fondamentalizmi sektar. Në Kishën romane të fundshekullit, autoriteti kishtar papal dënoi formën e liberalizmit romano-katolik, quajtur herezia e modernizmit. Kjo u bë zyrtarisht në 1907. Megjithatë, rrënjët e saj ishin në lëvizjet racionale dhe kritike të shekullit të nëntëmbëdhjetë, me theksin në kriticizmin biblik dhe në historinë e feve si çelësat e duhur për të kuptuar krishtërimin.
Në 1854, Papa Piu IX, e shpalli zyrtarisht doktrinën e Zënies së Panjollshme të Virgjëreshës Mari. Në 1870, Sinodi i Parë i Vatikanit i riafirmoi doktrinat e Sinodit të Trentos dhe zyrtarisht, për herë të parë në histori, përcaktoi dogmën e pagabueshmërisë së papës së Romës. Kjo dogmë deklaronte se kur papa flet ex cathedra në çështjet e besimit ose moralit, vendimi i tij është i detyrueshëm për të gjithë katolikët – ngaqë konsiderohet të jetë i pagabueshëm. Dogma e Vatikanit pohonte qartë se pagabueshmëria e papës ishte detyrues kur ai fliste “nga vetvetja dhe jo nga konsensusi i Kishës”. Shenjtorët romanë, Zhan Vianei (Jean Vianney, v. 1859) famulltari i Ars-it, dhe Tereza e Lisië-s (Thιrese de Lisieux, v. 1897) jetuan në këtë kohë.
Lindja dhe Perëndimi
Në 1848, si përgjigje ndaj propozimeve të bëra orthodhoksëve nga Papa Piu IX, patrikët e Lindjes nxorrën letrën e tyre të famshme enciklike në të cilën doktrina e karakterit sinodal të Orthodhoksisë pohohej qartë. E nënshkruar nga të gjithë patrikët e Kishës Orthodhokse, së bashku me njëzet e nëntë peshkopë, e mbështetur plotësisht nga Mitropoliti i Moskës, Filaret, letra enciklike e 1848 mbahet si dokumenti më autoritativ në historinë moderne të Kishës Orthodhokse.
