Shën Nifoni i Konstandinopojës, vëllai i Gjergj Kastriotit
shkruar nga Arkimandrit Justin Anthimiadhi
Vitin që kaloi (2008) u mbushën 500 vjet nga fjetja e Patriarkut të Konstandinopojës, shën Nifonit (1508). Për ne ai ka rëndësi jo vetëm se është një shenjtor i shquar (kremtohet ditën e fjetjes së tij, pra më 8 gusht), por edhe sepse jetoi për një kohë në Shqipëri, madje u bë vëllami i heroit tonë kombëtar, heroit të krishterimit, Gjergj Kastriotit.
Për shën Nifonin ekziston një bibliografi mjaft e pasur, pasi jeta dhe veprimtaria e tij ishin të shumanshme dhe u zhvilluan në vende të ndryshme.
Në këtë shkrim po japim disa të dhëna, të cilat, mendojmë se, paraqesin interes.
Ky material është marrë nga volumi me vlerë, që botoi për nder të shenjtorit manastiri i tij në Malin e Shenjtë Athos me rastin e përvjetorit[1], kryesisht nga biografia e shkruar nga Shën Nikodhim ajoriti, në vitin 1803[2], të cilën e gjejmë dhe në botimin e Dhionisiut (fq.26-49).
Por, burimi i parë i informacionit është nxënësi i Nifonit, hieromonaku Gavril[3], i cili u bë pesë herë “Protos” (kryetar) i Malit të Shenjtë dhe më pas u martirizua në vitin 1536 (kremtohet më 26 tetor). Mendohet se atë kishte si burim Nikodhimi, i cili e referon brenda biografisë së shën Nifonit. Këtë vetëm e supozojmë, sepse teksti origjinal i Gavrilit humbi dhe dorëshkrimi më i vjetër që na ka ardhur, konsiderohet se është një përkthim në rumanisht, në vitin 1682[4].
* * *
Shenjtori lindi në More (Peloponez, që banohet edhe nga arvanitas) të Greqisë. Prindërit e tij Manueli dhe Maria, aristokratë e shpresëtarë, e pagëzuan me emrin Nikolla.
Shquhej për mençurinë dhe zgjuarsinë e tij dhe u shkollua gjerësisht. Njëkohësisht dallohej dhe për virtytin e tij, madje jetonte kryesisht me bukë e ujë.
Kur në vendlindjen e tij kaloi një hieromonak, i quajtur Josif, Nikolla e ndoqi fshehtazi nga familja. Ai i mësoi filozofinë. Në Epidavro u takuan me një eremit të quajtur Andon, pranë të cilit shenjtori vendosi të qëndronte dhe aty u qeth murg me emrin Nifon.
Përparoi shumë shpirtërisht dhe ndërkohë punonte si kopjues dorëshkrimesh (kaligrafos) tepër i aftë. Por jeronti i tij ndërroi jetë shpejt. Më pas, shenjtori jetoi në Manastirin e Kallamit, në krahinën e Naplios, në Argolidhë.
Pasi u ushtrua për një kohë si asket i vetmuar, dëgjoi për famën e Zaharisë nga Mali i Shenjtë, mësues i virtytshëm, që ndodhej në qytetin Nardha dhe u bë bindësi i tij atje. Vetëm Florini Marinesku Nardhën e quan Arta[5]. Arta ndodhet në Epir, gjersa nuk mundim të gjejmë qytetin me emrin Nardha. Ekzistonte vetëm një qytet Naarda (sic) në Mesopotami.
Bëjmë këtu një hipotezë, por të rezervuar: Mos vallë Nardha ishte Narta e Vlorës? Arrijmë në këtë hipotezë se, pas ardhjes së shën Nifonit në Nardhë pranë Zaharisë, ata bënin ture së bashku dhe shkuan në Krujë[6].
Ishte koha kur u mblodh Sinodi i Firences (1439), për bashkimin e Katolicizmit dhe të Orthodhoksisë, që u imponua nga Perandori bizantin Joan VIII Paleologu (1425-1448), i cili shpresonte për ndihmë politike dhe sidomos ushtarake nga Perëndimi kundër otomanëve. Por, populli orthodhoks nuk e pranoi Sinodin. Ai e konsideroi të rremë (dhe e quan “pseudosinod”), duke thënë se nuk bëhej fjalë për bashkim, por për nënshtrimin e Orthodhoksisë.
Mes këtyre debateve e përplasjeve Zaharia me nxënësin e tij, shenjtorin tonë, “shkuan në Askalon, duke predikuar në kisha që të krishterët të qëndrojnë të palëkundur në Orthodhoksi dhe në termat [në vendimet] e apostujve të shenjtë dhe të Sinodeve Ekumenike”, sipas Nikodhimit.
Studiuesit evitojnë të përmendin Askalonin e Nikodhimit, sepse sipas mendimit tonë, ngatërron gjërat. Me sa dimë ekzistonte vetëm një Askalon, pothuajse në bregdetin e Palestinës, afër Gazës. Atëherë lind pyetja: Mos vallë është bërë gabim në shkrim (si dhe për emra të tjerë) dhe në vend të “Aulona” (emri i ngjashëm dhe që përkon me zonën e veprimtarisë së tyre) u shkrua “Askalona”?
Kështu ndodh edhe më poshtë, kur thuhet se, më pas erdhën në “Trojë (në vend të “Krojë”, “Krujë”) dhe pushtetari i vendit, Gjergj Skënderbeu (sic), i pranoi ata në çdo nder dhe shpresëtari, sepse edhe më parë kishte dëgjuar për famën e tyre. Pasi i mirëpriti me gëzim të madh, i mbajti pranë vetes në pallatin e tij mbretëror, ndërsa Zaharian tepër të urtë e bëri atin e tij shpirtëror ”.
Kjo është një dëshmi e qartë se Gjergj Kastrioti ishte orthodhoks, ndryshe nuk kishte si ta bënte Zaharian atin e tij shpirtëror, rrëfyesin e tij. Dhe as Zaharia nuk do të mund të pranonte në asnjë mënyrë të kishte si fëmijë shpirtëror në misterin e rrëfimit një joorthodhoks. Madje, duke pasur parasysh mospranimin nga ana e dy murgjve të Sinodit të Firences, vështirë se do pranonin të qëndronin pranë një sundimtari romanokatolik. Do të ishin në kundërshtim me veten e tyre, pikërisht ata për këtë arsye ishin shpërngulur dhe udhëtonin për të predikuar qëndrueshmërinë në Orthodhoksi. Nga ana tjetër, a do mundej një mbret të priste, madje “në çdo nder’ dhe shpresëtari”, ata që kundërshtonin besimin e tij?
Duket se nuk qëndruan shumë vjet në Krujë, sepse ra Konstandinopoja (1453) dhe pasoi një periudhë paqëndrueshmërie, e mbushur me trazira dhe ata u fshehën në një mal (pas vdekjes së Skënderbeut?!).
Pastaj shkuan në Ohër, ku Zaharia u bë kryeprifti i tij, ndërsa shën Nifoni, pasi i mori bekimin, udhëtoi për në Malin e Shenjtë, ku tashmë i kishte paraprirë fama e tij.
Shëtiti në manastire të ndryshme dhe i mësonte murgjit sipas kërkesës së tyre. Përfundoi dhe u bë kallogjer (murg) me “skimën e madhe” në manastirin e oshënarit Dhionis, që i përkushtohet Joan Pagëzorit. Atje u hirotonis dhjak dhe prift.
Fama e shenjtërimit dhe urtësisë së tij u përhap deri në Selanik. Prandaj u zgjodh kryebariu i qytetit. Edhe pse nga përulësia e madhe nuk donte që të lartësohej në një ofiq aq të madh, më në fund u bind, falë dhe një vizioni që pati igumeni i tij.
Viti i dorëzimit të tij është i paqartë. Flitet për vitet 1481/1482[7], por disa e përcaktojnë më vonë, në vitet 1483/1484.
Si kryeprift i qytetit të famshëm të ish-Perandorisë Bizantine u dallua për orthodhoksinë e tij, për karizmën didaktike, për kujdesin social, për punën e frytshme.
Shumë shpejt (pas dy vjetësh, sipas Nikodhimit dhe të ndjekësve të tij), u ftua në Konstandinopojë dhe mori pjesë në një sinod (1483/1484), ku nënshkroi së bashku me të tjerët shfuqizimin e vendimit të Sinodit të Firences. (Ngjarjet rreth sinodit gjithashtu nuk janë të qarta). Atje takoi jerontin e tij, Zaharian, i cili pas pak vdiq. Kur fjeti edhe patriarku, ishte Nifoni ai që u zgjodh në fronin e parë (1486 ose sipas të tjerëve 1482[8]).
Edhe atje ndriçoi me veprimtarinë e tij, madje pagëzonte në fshehtësi edhe jo të krishterë.
Por, në vitin 1488, u internua nga sulltani në Sozopol, bregdeti i Bullgarisë, sepse u përpoq me manovra të ndryshme të shpëtonte nga lakmia e tij një pasuri kishtare dhe nxiste të krishterët të bënin qëndresë ndaj abuzimeve dhe dhunës “së atyre që mbretëruan në fund”, të turqve. Por jo vetëm kjo. Sulltanët ishin të pangopur. Ata gjenin gjoja pretekste për të nderuar patriarkët, që të merrnin haraçin e zgjedhjeve të patriarkëve të rinj. Kështu, në shkarkimin e shën Nifonit ndihmuan dhe disa… klerikë ziliqarë që dëshironin fronin.
U rithirr në postin e tij në vitin 1497 ose 1498, por një vit më vonë, për një arsye qesharake (besimtarët bënë një çati kishe pa leje ose nuk e përshëndeti me shumë respekt Bajazitin II), u hoq nga froni[9].
Në Adrianopol ku ishte burgosur, ose të paktën në arrest shtëpie, i erdhi Radhuli i madh (1459-1509), vojvoda i Vllahisë (ku duket se tashmë ishte përhapur fama e tij), i cili po shkonte në kryeqytet për të paguar taksat dhe haraçet. Radhuli iu lut shumë dhe e bindi shën Nifonin që të shkonte në vendin e tij. Mori leje nga Porta e Lartë dhe në kthim mori me vete ish-patriarkun.
Shkëlqeu edhe në Vllahi. Falë predikimeve të tij të vyera e mbiquajtën “Gojarti i ri”. Me veprimtarinë e tij bamirëse influencoi dhe ripërtëriu shpirtërisht krahinën. Midis të tjerave solli paqen në Kishë, pasi mblodhi një sinod dhe përmirësoi gjendjen e klerikëve dhe të popullit që vuante nga jeta e shthurur, alkooli dhe imoraliteti.
Ndaj edhe sot nderohet së tepërmi në gjithë Rumaninë. Në një udhëtim në Rumani, që përkoi me kremtimin e oshënares shumë popullore Parashqevi nga Trace, lipsani i së cilës ruhet në Jashi të Moldavisë, pamë se në panairin kishtar mbizotëronin dy ikona, kuptohet përveç ikonave të Krishtit dhe të Perëndilindëses; ikona e shenjtores që festohej (më 14 tetor) dhe ikona e shën Nifonit. Duhet marrë parasysh, se patriarku nuk veproi tamam në Moldavi, por në Hungari-Vllahi. Megjithatë, siç e theksuam më lart, atë e respekton Rumania e tërë.
Për fat të keq Radhuli u kthye në armik të egër kur shën Nifoni e kundërshtoi, sepse kishte dhënë për grua motrën e tij, Kapllën, tek një bojar nga Moldavia, i cili ndërkohë e kishte familjen e tij.
Shenjtori aforizoi Radhulin dhe e mallkoi me vuajtje, gjë që u realizua më vonë në mënyrë të frikshme. Pasi ngushëlloi një fëmijë të tij shpirtëror, Neagun, dhe i paratha se do të ngjitej në rang të lartë, me ndihmën e tij u largua në Bitola së bashku me bindësit e tij, Josifin dhe Makarin (i cili u martirizua më 1527 dhe kremtohet më 14 shtator).
Më 1502 u zgjodh për herë të tretë patriark, por nuk pranoi. U kthye i panjohur në Malin e Shenjtë Athos, në manastirin e tij, duke u shtirur si një njeri i parëndësishëm. Atje u caktua kujdestar i mushkave! Transportonte dru dhe shërbente në stallë. Ndaj, kur erdhën të deleguar nga Patriarkana e kërkuan edhe atje, por nuk mundën ta gjenin.
Një natë, kur bënte rojën e radhës në një vend të lartë, duke vëzhguar se mos vinin piratët, që tiranizonin Malin e Shenjtë, u pa nga disa murgj të virtytshëm si i zjarrtë. Murgjit u tmerruan dhe njëri nga ata vrapoi e rrëfeu ngjarjen tek etërit. Bënë lutje dhe igumenit iu shfaq Pagëzori (shenjtori i manastirit, siç përmendëm) dhe e urdhëroi: “Mblidhe vëllazërinë e tërë, dhe dilni priteni patriarkun Nifon; mjaft përulësi nga ana e tij”.
Dolën me litani, me llambadhe, gjashtëkrahëshet, temjanicë etj. dhe e pritën kur kthehej i lodhur. I kërkuan faljen që e kishin munduar, por s’kishte nevojë, se ai ishte gjithmonë i butë, me dashuri ekstreme. Në pikën e pritjes ka edhe sot si kujtim të kësaj një proskinitar.
Vazhdoi të punonte rëndë: në kopsht, në mulli, në liman dhe nuk ua vinte veshin fjalëve të disave që e quanin hipokrit dhe llafazan.
Një herë ndodhi të rrezikohej nga stuhia anija e manastirit, megjithatë shenjtori mundi të hipë në të dhe menjëherë deti u qetësua, për çudinë dhe frikën e murgjve. Madje bekoi spirancën e anijes dhe kur deti kishte trazirë, për ta qetësuar, e hidhnin në ujë, duke thënë: “të hedhim patriarkun në det”!
Paranjohu fjetjen e tij dhe ndërroi jetë, në moshën 90-vjeçare. Biri i tij shpirtëror Neagoe Besarab kur u bë vojvodë, më 1512, dëshiroi të sillte në Vllahi lipsanin e shenjtë për bekimin e popullit që vuante nga fatkeqësi të ndryshme, sipas profetizimit të shën Nifonit për Radhulin.
Ndaj dërgoi një delegacion zyrtar me dhurata dhe para, por murgjit nuk donin dhe nuk guxonin të bënin zhvarrosjen. Në fund u lejuan ta bënin vetëm të huajt, nëse mundeshin. Kështu u bë dhe u nxor lipsani që lëshonte aromë të fortë dhe të këndshme. Shkruhet se shenjtori ishte mirovlit[10], domethënë se lipsani buronte miro.
Lipsani bëri dhe çudira të tjera. P.sh. një murg shurdhmemec sa e puthi u shërua, po ashtu dhe një i verbër që fërkoi sytë e tij më të.
Në Bukuresht u prit me madhështi dhe devotshmëri të madhe nga kombi rumun dhe aty bëri mrekullira.
Neagoe e vendosi mbi varrin e paraardhësit, Radhulit, që kishte vdekur nga një sëmundje e tmerrshme, duke kërkuar faljen nga ana e tij. Në ëndërr pa se miroja që rridhte nga kutia e lipsaneve lau plotësisht kufomën e pushtetarit. Ndoshta për këtë u quajt Mirovlit.
Neagoe, me pëlqimin e vëllazërisë së Manastirit të Dhionisit, mbajti kokën dhe dorën e djathtë. Si shpagim u dha kokën e Pararendësit, Pagëzorit Joan, brenda kutisë tepër të çmuar – që tani është në xhaminë më të madhe të Damaskut[11] – dhe lipsanet e tjera të shën Nifonit, në një kuti gjithashtu shumë të bukur. Kjo e fundit ruhet në Manastirin Dhionisiu dhe peshon 20 kilogramë. Ajo është e tëra prej argjendi, ari dhe zmalti, vepër e artit transilvanik dhe është një miniaturë e një kishe që ndërtoi Neagoe[12]. Vojvoda ndërtoi edhe pirgun mbrojtës të manastirit, ujësjellësin dhe ndërtesa të tjera shumë të vyera.
Fëmijë shpirtërorë të shën Nifonit kishin qenë dhe oshënarët Theofan e Nektar, ndërtuesit e manastireve të Varlaamit në Meteora dhe të Prodhromit në ishullin e Janinës[13], që kremtohen më 17 maj.
Botuar në revistën “Kërkim” (Revistë periodike: Teologji, Shkencë, Kulturë, Aktualitet), nr. 1, botim i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Tiranë 2009.
_______________
[1] O ajios Nifon, Patriarkis Konstantinupolleos, bot. Iera Moni Ajiu Dhionisiu, Ajion Oros 2008.
[2] “Vios qe politia tu Osiu qe theoforu patros imon Nifonos, Patriarhu Konstantinupolleos”, në Neon Eklojion, Athina 19742, fq.333-346.
[3] Ndër të tjerë shih edhe Jedheon, M., Athos, Athina 19902, fq.209; Popesku, N., “Nifon II Patriarkul Constantinopolluli”, në A. Academici Romane, seria II, vol. 36, Bukureshti (1914), fq.18-23.
[4] – Greku, V., Vios qe politia tu Ajiu Nifonos Anekdhotos parafrasis nin pekdhidhomeni qe is rumaniqin glosan metafrazomeni, Bukuresht 1944, fq.4. Greku u bazua në kodikët 610 dhe 715 të manastirit të Dhionisiut.
[5] O ajios Nifon, Patriarkis Konstantinupolleos, bot. Iera Moni Ajiu Dhionisiu, Ajion Oros 2008, fq. 134.
[6] Pantelakis, E. G., “Zaharias Ahridhon”, në Megali Eliniqi Egjiklopedhia, vol.11, fq.925.
[7] Valais, Dh., “O ajios Nifon, Mitropolitis Thesaloniqis”, në O ajios Nifon, Patriarkis Konstantinupolleos, bot. Iera Moni Ajiu Dhionisiu, Ajion Oros 2008, fq.98.
[8] Le Quien, M., “Oriens Khristianus” në Kuatuor Patriarhatus Digjestus; kvo eksibentur Eklezie…, Parisiis MDCCXL, vol.2, kap.61.
[9] Krisostomos, mitropolit i Mirave, “O ajios Nifonos Ikumenikos Patriarhis”, në O ajios Nifon, Patriarkis Konstantinupolleos, bot. Iera Moni Ajiu Dhionisiu, Ajion Oros 2008, fq.123.
[10] Shih. kodikun nr.127, f.704r të manastirit të Varlaamit në Meteora, siç ai paraqitet në O ajios Nifon, Patriarkis Konstantinupolleos, bot. Iera Moni Ajiu Dhionisiu, Ajion Oros 2008.
[11] Kadhas, S. N., I Iera Moni Dhionisiu, Ajion Oros 20023, fq.130.
[12] Ibidem, fq.128.
[13] Lambros, Sp., “Simvole, is tin historian ton Meteoron” në Neos Elinomnimon, vol.2 (1905), fq. 93-153; shih edhe Turta, A., “Nektarios qe Theofanis i Apsaradhes qe i Moni tu Prodhromu sto Nisi ton Ioaninon”, në Ipirotika Hronika, vol.22 (1980), fq.66-88.
