Një vështrim i shkurtër historik mbi përkthimet fetare në Kishën Orthodhokse në Shqipëri

Një vështrim i shkurtër historik mbi përkthimet fetare në Kishën Orthodhokse në Shqipëri

Shkruar nga Mitropoliti i Korçës, Hirësi Joan Pelushi

Historia e përkthimeve në Kishën Ortodokse ka qenë e lidhur me nevojën shpirtërore të besimtarëve ortodoksë. Duke patur parasysh këtë nevojë, duhet të besojmë, madje ka edhe disa të dhëna, ndonëse jo të shumta dhe të qarta, se ka pasur përpjekje për një përdorim të shqipes, qoftë edhe të pjesshme, në shërbesat fetare të Kishës Ortodokse edhe para pushtimit turk[1].
Dokumenti më i vjetër që kemi në këtë drejtim, gjendet brenda një Kodiku greqisht në bibliotekën Ambroziane të Milanos[2]. Është një fletë me format 15 X 13.5 cm, brenda Kodikut me format 23.3 X 15.3. Në atë është një pjesë (perikope) nga Ungjilli i Matheut (27:62-66 – pjesë që këndohet të Premten e Madhe), Himni i Pashkës dhe urimi: Për shumë vjet, o Kryezot. Në shkrim përdoret alfabeti grek, ndonëse nuk i është përshtatur mirë tingujve të shqipes dhe cilësia e përkthimit nuk është shumë e mirë. Mendohet të jetë i shekullit XIV, datë të cilën ka edhe kodiku. Dokumenti u zbulua në vitin 1906 nga Spiridon Llambros dhe u transkriptua nga kleriku dhe intelektuali i shquar ortodoks, peshkopi i Korçës, Evlogji Kurila. Por, ky i fundit, mendonte se kemi të bëjmë me një shkrim të Grigor Gjirokastritit. Na duket më i drejtë mendimi i Spiridon Llambros dhe i shumë studiuesve të tjerë, të cilët e datojnë në shek. XIV. Disa të tjerë e vendosin në fund të shek. XV ose në fillim të shek. XVI.[3]

   Nga kjo dëshmi, Perikopeja nga Ungjilli i Matheut, si edhe nga Formula e Pagëzimit, ne mund të mendojmë, se kjo nuk është hera e parë që shqipja të jetë përdorur në shërbesat liturgjike.
Në fakt, dokumenti për të cilin flasim, lë të supozosh për një traditë të gjatë të teksteve liturgjike të përkthyera në shqip. Formula e Pagëzimit në gegërisht dhe Perikopeja nga Ungjilli i Matheut nuk mund të jenë dy raste të izoluara. Ato janë çfarë ka mbetur nga një përdorim më i gjerë i shqipes në adhurimin kishtar.
“Këto dy dokumente (Formula e Pagëzimit dhe Perikopeja e Ungjillit) pikërisht demonstrojnë, edhe në shkurtësinë e tyre, një traditë tashmë të konsoliduar të përdorimit të shqipes për qëllime liturgjike-pastorale, në të gjithë territorin e Shqipërisë. Nga këto dokumente, i pari i hartuar në gegërisht dhe i dyti në toskërisht, ne mund të besojmë se nuk është hera e parë që shqipja të jetë përdorur në funksionet liturgjike. Dokumenti për të cilin do të flasim, supozon një traditë të gjatë të teksteve liturgjike të përkthyera në shqip.”[4]

   Pa dyshim, që ka pasur edhe përpjekje të tjera. Gjuha shqipe në Kishën Ortodokse, në periudhën para turke, duhet të jetë përdorur edhe më shumë se sa mendohet. Këtë përfundim e nxjerrim nga disa dëshmi mbi arbëreshët e Italisë, të cilët siç dihet vinin nga besimi ortodoks dhe në fillimet e tyre vareshin nga Patriarkana e Ohrit, nga ku vareshin edhe ortodoksët e Shqipërisë dhe furnizoheshin me priftërinj po nga kjo Patriarkanë.
Përmendja e kryerjes së shërbesave në gjuhën shqipe tek arbëreshët (Marafioti, 1601)[5], tregon se ata kishin sjellë me vete një traditë të përdorimit të shqipes në shërbesat fetare, dhe kjo traditë të paktën duhet të kishte qenë e shek. XIV-XV. Ndonëse autori nuk përmend libra, me të drejtë mund të besohet se ata duhet të kishin pasur në përdorim libra në gjuhën shqipe[6].

   Për shekujt XIV-XVI nuk kemi dëshmi të shumta, ndërsa shekulli XVII shquhet, si për një rritje të përpjekjeve, ashtu edhe të dëshmive, për përkthimet fetare në gjuhën shqipe në Kishën Ortodokse. Ka dëshmi që tregojnë se shqipja është shkruar në Himarë në pjesën e parë të shek. XVII. Ndoshta këto libra vinin edhe tek arbëreshët e Italisë[7].

   Gjithashtu, një dëshmi tjetër, që mendohet të jetë e shek. XVII, u gjend në vitin 1949 në manastirin e shën Joan Vladimirit, Elbasan. Sot ndodhet në Arkivin Qendror të Shtetit[8]. Ai përbëhet nga pjesë të ndryshme nga të katër ungjijtë. Përkthimi është i lirë, në të folurën e Elbasanit dhe ka pak fjalë të huaja. Gjuha është më arkaike se ajo e Dhaskal Todhrit (gjysma e dytë e shek. XVIII) dhe në të ndjehet influenca e toskërishtes. Alfabeti i përdorur është i panjohur më parë, me 40 gërma me bazë glagolitike dhe është alfabeti origjinal më i vjetër që njihet në shkrimin e shqipes. Ai mund të jetë diçka origjinale ose nga ndonjë traditë e humbur për të cilën ne nuk kemi dijeni. Ky tekst njihet me emrin Anonimi i Elbasanit. Aty gjendet i shkruar emri i një prifti, Papa Totasit. Prof. Domi mendon se autori është Grigori i Durrësit, vdekur 1772, i cili është marrë me përkthimin e ungjijve dhe ka përdorur një alfabet origjinal[9]. Ndërsa Prof. Shuteriqi mendon se dëshmia është e një prifti shpatarak të shek. XVII, ose edhe më i hershëm, Papa Totasi (prifti i sipërpërmendur), emri i të cilit gjendet i shkruar me gërma greke në kapakun e brendshëm të manuskriptit[10]. Edhe studiuesi i shquar Robert Elsie mendon se Anonimi i Elbasanit duhet të jetë rreth fundit të shekullit XVII[11]. Në këtë periudhë kemi në Elbasan disa përpjekje për përkthime fetare në shqip.

   Siç e përmendëm edhe më sipër, në shek. XVII, ndonëse kemi një rritje në krahasim me shekujt XIV-XVI, përsëri dëshmitë janë të pakta.
Ndërsa shekulli XVIII, është i pasur me dëshmi të shumta rreth përkthimeve të teksteve fetare në Kishën Ortodokse. Në një gravurë të gjetur në Manastirin e Ardenicës, e vitit 1731, kemi një lutje të shkurtër në katër gjuhë: greqisht, latinisht, arumanisht dhe shqip, drejtuar Hyjlindëses. Ky është teksti shqip i shkruar me alfabetin grek: Virgjin dhe Mamë eperndis uro prë nee fajt orëte. Teksti latinisht është pak i ndryshëm: Regina Mater et Virgo auxiliare Servis suis. Në gravurë kemi datën 1731 dhe nënshkrimin hieromonah Nektari. Bëhet fjalë për voskopojarin Nektar Tërpo, një propagandues i zellshëm dhe i guximshëm i besimit ortodoks, i cili në atë kohë ishte igumeni i Manastirit të Ardenicës[12].

   Dihet, se në Akademinë e Voskopojës u bënë përpjekje të shumta për përkthime në shqip. Madje Imzot Evlogji shkruan se në këtë Akademi gjuha shqipe mori mish edhe kocka dhe se ajo ishte qendra e çdo lëvizjeje të lartë mendore në të gjithë gadishullin ilirik[13].
Etja për përkthime që përfshiu Shqipërinë e shek. XVIII e kishte burimin në Voskopojë. “Lëvizjen për gjuhën shqipe ne ia kushtojmë me siguri erës (…) që frynte nga Akademia e Re, e cila në një shkallë të lartë ndriçonte Shqipërinë e Jugut dhe ndihmoi që ky vend të ndjejë i pari pulsin kombëtar”[14].
Në një vend tjetër Evlogji shkruan: “Pas prishjes së Akademisë, qendra ku është vazhduar puna e përkthimit ka qenë Manastir famëmadh i Shën Joan Vladimirit pranë Elbasanit. Vatër ka qenë edhe Manastiri i gjithënderuar i Shën Naumit, që gjendet pranë liqenit të Ohrit … këtu (Shën Naum) u krye dhe përkthimi në gjuhën shqipe i Shkrimit të Shenjtë, kurse Manastiri i Shën Joan Vladimirit ka qenë shkolla ku lindën një sërë përkthimesh të tjera dhe u përpunua gjuha e shkruar shqipe. Kështu si qendër kemi vetë Akademinë e Re dhe si pole dy manastiret”[15]
Prandaj dhe peshkopi atdhedashës protestoi kur ky manastir i jepej serbëve, duke shkruar se “ashtu si është varri i Krishtit për të krishterët, kështu është edhe Manastiri i Shën Naumit për shqiptarët”[16]. Fatkeqësisht, biblioteka dhe arkivi i Manastirit të Shën Naumit u dogjën nga komitët bullgarë dhe ndërmjet tyre u dogjën padyshim shumë dokumenta të rëndësishëm për historinë dhe kulturën shqiptare.

   Në këtë shekull kemi edhe përkthimet e ndryshme kishtare të Ikonom Konstandin Beratit, të gjetura në Kodikun e vitit 1764[17]. Dorëshkrimi ka 152 faqe dhe në 46 faqet e para ka të përkthyera shqip me alfabet grek lutje të ndryshme fetare dhe pjesë të Ungjijve të përdorur në shërbesat liturgjike. Në faqen 106 është një alfabet origjinal me bazë glagolitike prej 37 gërmash.
Alfabete me bazë glagolitike shohim edhe në vende të tjera të Shqipërisë. Është për tu përmendur gjithashtu, se përkthimet e tij u përhapën edhe në vende të tjera, ndonëse ne nuk mund të flasim me saktësi për gjeografinë e përhapjes. Kjo provohet nga një dorëshkrim i gjetur në Manastirin e Shën Pietrit në Vithkuq[18].
Manastiret në atë kohë ishin qendrat kryesore të përpjekjeve për përkthime, siç dëshmohet edhe nga dokumentat e gjetura në manastiret e Shën Joan Vladimirit, Elbasan dhe Shën Pietrit, Vithkuq.
Klerikët e shquar ortodoksë, episkopë (peshkopë), murgjër dhe priftërinj, u përpoqën që të plotësonin nevojën për tekste fetare në gjuhën e popullit të tyre, të cilit i shërbenin. Për fat të keq, për arsye që tashmë dihen, roli dhe kontributi i tyre është lënë në harresë, gjë që e ka dëmtuar shumë të vërtetën.

   Sipas dëshmisë së J. Zaviras, mitropoliti i Durrësit, Grigori, kishte përkthyer në shqip Dhiatën e Vjetër dhe të Re dhe kishte përdorur një alfabet të shpikur nga ai vetë (para 1772). Grigori studioi në Voskopojë, ku më vonë u bë edhe profesor i Akademisë së saj. Ai ishte një klerik me kulturë të gjerë dhe autor i librave të ndryshëm fetarë. Më 1768, mbas suprimimit të Patriarkanës së Ohrit, ai u emërua nga Patriarkana e Stambollit Mitropolit i Durrësit. Ky nuk duhet ngatërruar me Grigor Konstandinidhin, tipografin e Shtypshkronjës së Voskopojës. Fatkeqësisht, këto përkthime nuk i kemi sot, por, nëse kjo dëshmi është e vërtetë, atëherë Shkrimi i Shenjtë është përkthyer në shqip i plotë, të paktën para vitit 1772[19].
Këtu mund të përmendim përsëri se Imzot Kurila dhe prof. Domi mendojnë se “Anonimi i Elbasanit” është vepër e Grigorit të Durrësit. Gjithashtu, ia vlen të përmendet edhe një dëshmi nga Schiro[20], i cili flet për një Anonim Epirot, domethënë, shqiptar nga Shqipëria, të shek XVIII, të Ungjillit të Matheut.
Kështu, kemi një shtrirje të gjerë të përkthimeve në këtë shekull, po të kemi parasysh përkthimet e Grigorit të Durrësit, Dhaskal Todhrit dhe Papa Totasit. Ungjijtë janë përkthyer pjesërisht, shpesh perikopetë e përdorura në shërbesat liturgjike, ose tërësisht, si në rastin e Grigorit të Durrësit dhe Dhaskal Todhrit.

   Theodhor Haxhifilipi, i njohur më mirë me emrin Dhaskal Todhri, lindur në vitin 1730 dhe vdekur në vitin 1805, bëri përkthime të shumta fetare. Edhe ai ishte një nxënës i Akademisë së famshme të Voskopojës. Hahni dëshmon se ai kishte përkthyer në shqip Dhiatën e Vjetër dhe të Re dhe Meshën e Shën Joan Gojartit. Pjesa më e madhe e shkrimeve të tij u dogj në murtajën e vitit 1827[21]. Prej tyre shpëtoi vetëm Mesha e Shën Joan Gojartit, një pjesë shumë e rëndësishme e adhurimit ortodoks dhe disa pjesë ungjijsh. Në përkthim, ai e ka ndjekur tekstin grek literarisht. Alfabeti i përdorur është origjinal me bazë glagolitike, si ai i Papa Totasit, ndonëse alfabetet e tyre nuk kanë ndonjë afërsi me njëri-tjetrin.

   Ndonëse në shek. XVIII kemi disa përpjekje për përkthime në shqip të Shkrimit të Shenjtë dhe të shërbesave të ndryshme fetare, duhet të kemi parasysh se përhapja e tyre ishte relativisht e kufizuar, ndoshta për faktin se nuk u botuan. Ndërsa përkthimet e shekullit XIX patën një përhapje dhe përdorim mjaft të gjerë, ngaqë u botuan.

   Vretoja dëshmon se në vitin 1814 Vangjel Meksi përktheu dhe botoi Ungjillin sipas Mattheut. Në përkthim ai përdori alfabetin grek. Por, për këtë botim nuk kemi asnjë dijeni. Ne dimë se Vangjel Meksi, nga Labova e Gjirokastrës, mbaroi së përkthyeri Dhiatën e Re në vitin 1821, mbas 16 muajsh së nënshkrimit të kontratës me Shoqërinë Biblike Britanike. Ka shumë mundësi që përkthimi të jetë bërë në vitet 1819-1821. Ky përkthim u bë me nxitjen e komunitetit shqiptar të Vjenës, sipas dëshmisë së përfaqësuesit të Shoqërisë Biblike Pinkerton. Ai gjithashtu shkruan se përkthimi u bë nën mbikqyrjen e njërit prej peshkopëve ortodoksë shqiptarë më të ditur dhe më të respektuar.
Tratativat për përkthimin filluan më herët. Në to përfshiheshin, përfaqësuesi i Shoqërisë Biblike, Patriarkana e Stambollit dhe Vangjel Meksi. Në 25 tetor 1818, Dr. Robert Pinkerton informonte Londrën “Kam gjetur njeriun që unë shpresoj se është destinuar të dhurojë bekimin e madh tek vëllezërit e tij, duke dhënë tek ata Dhiatën e Re në gjuhën e tyre. Emri i tij është Vangjel Meksi… Ai është shumë i njohur në Patriarkanën e Konstandinopojës, e cila… më ka premtuar të dërgojë një ose dy klerikë të aftë në gjuhën shqipe, me qëllim për të ndihmuar Dr. Meksin në punën e tij dhe për ta bërë përkthimin sa më të përsosur që të jetë e mundur”.
Përkthimi shqip i Dhiatës së Re, i bërë nga Meksi në Stamboll ose Selanik, ishte një arritje e madhe pas shumë përpjekjesh të gjata, duke filluar nga Anonimi i Elbasanit, Dhaskal Todhri dhe Grigori i Durrësit. Na duket i drejtë mendimi i Prof. Shuteriqit se Meksi bën pjesë në atë lëvizje dhe përpjekje për përdorimin e shqipes në shërbesat fetare, e cila u zhvillua në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut në gjysmën e dytë të shek. XVIII dhe ndoshta edhe më parë. Nuk na duket i drejtë konkluzioni i Imzot Evlogjit, i cili thotë se Meksi ishte vetëm një korrektor dhe përkthimin e ka bërë Imzot Grigor Gjirokastriti.
Kur në vitin 1823 Vangjel Meksi vdiq, punën e tij e vazhdoi një tjetër klerik shqiptar, shumë i ditur dhe i nderuar, peshkop Grigor Gjirokastriti, i cili e korrigjoi, e redaktoi dhe e botoi përkthimin e tij.
Botimi i Ungjillit të Matheut pa dritë në Korfuz në vitin 1824 dhe në vitin 1827, po në Korfuz, u botua e tërë Dhiata e Re. Ky botim pati një përhapje të madhe tek ortodoksët e Shqipërisë, klerikë dhe laikë dhe tek arvanitasit e Greqisë. Kërkesa për këtë botim pati aq shumë, sa që u ribotua përsëri në vitin 1858 në Athinë, ndonëse botimi i dytë pati disa lajthitje[22]. Përkthimi është në labërisht dhe nga pikëpamja e interpretimit ortodoks është mjaft i saktë, gjë që tregon kujdesin e madh dhe përgatitjen e mirë teologjike të peshkopit mbikëqyrës. Më vonë episkopin e ditur Grigor e shohim të emëruar Mitropolit të Athinës[23].
Duhet përmendur gjithashtu, se Vangjel Meksi ka bërë edhe përkthime të tjera. Po ashtu kemi dëshmi se peshkop Grigor Gjirokastriti përktheu edhe disa broshura të tjera fetare.

   Një dëshmi tjetër me shumë interes është dhe ajo për atdhetarin e nderuar Jani Vreto[24]. Kur Vreto flet për mësuesin e tij, klerikun e shquar ortodoks, Ikonom Nikolla Postenani, ai shkruan: “Sa herë ai meshonte, ungjillin e thoshte shqip, gjithashtu i thoshte shqip edhe Përshëndoshjet për Shën Marinë dhe Himnet Triadike të përkthyera nga vetë ai.” Vreto nuk na tregon nëse Ungjilli ishte përkthyer nga ai, por siguron se ai i kishte përkthyer Përshëndoshjet për Shën Marinë. Alfabeti që ai përdorte, gjithmonë sipas dëshmisë së Vretos, ishte ai grek, por i plotësuar për tingujt e shqipes me gërma latine.
Nga kjo dëshmi tregohet se në Postenan të Leskovikut kishte një përdorim të shqipes në shërbesat fetare në shek. XVIII dhe fillim të shek. XIX. Ikonom Nikolla ka jetuar në vitet 1748-1838, domethënë, pikërisht në kohën kur shqipja po përdorej nga Grigori i Durrësit, Dhaskal Todhri dhe shumë të tjerë në të njëjtën fushë.
Kjo tregon se në këtë periudhë, në Kishën Ortodokse, përkthimi i Shkrimit të Shenjtë dhe përdorimi i shqipes në shërbesat fetare, kishin marrë një përmasë të ndjeshme. Gjithashtu, Vreto në Skepseis, na tregon se edhe Naum Veqilharxhi e kishte përkthyer Dhiatën e Re[25]. Ne nuk na ka ardhur ky përkthim, i cili do të kishte shumë interes në studimin e përkthimeve të Dhiatës së Re në shqip.

   Nga sa kemi përmendur më sipër del se, para botimit të Dhiatës së Re, përkthyer me mjeshtëri nga dijetari i shquar Konstandin Kristoforidhi, përkthim që bën një epokë në historinë e përkthimit të Shkrimit të Shenjtë në shqip, kemi një traditë të pasur përpjekjesh dhe përkthimesh.
Ne nuk e dimë se sa mund të kenë qenë të dobishëm për Konstandin Kristoforidhin përkthimet e mëparshme, sepse nuk janë bërë ende studime krahasuese, por mund të themi se ai ishte vazhdues i denjë i veprës së Anonimit të Elbasanit, Dhaskal Todhrit dhe Vangjel Meksit.

   Konstandin Kristoforidhi e përktheu me porosi të Shoqërisë Biblike Britanike, Dhiatën e Re të plotë, e cila u botua në Stamboll në dialektin tosk në vitin 1879. Botimi në dialektin geg ishte bërë pak vjet më parë. Kristoforidhi përkthen edhe disa nga librat e Dhiatës së Vjetër. Në vitin 1872 boton Psaltirin dhe në periudhën 1880-1884 boton në toskërisht[26] disa nga librat e parë të Dhiatës së Vjetër: Të Bërët, Të Dalët, Nomi i Dytë, Fjalët e Urta dhe Isaia.
Gjithashtu, ai përkthen edhe tekste shkollore fetare për edukimin fetar të fëmijëve ortodoksë si Historia e Shkronjës së Shenjtë dhe një libër katekizmi me titull Katër Katekizmat[27].
Në Arkivin e Muzeut Historik të Korçës, ruhet një dorëshkrim me përkthimin e Besores në gjuhën shqipe[28]. Në fund të dorëshkrimit shkruhet: “Kthym Shqip prei Konstantinit Nelkosë” dhe jepet data 1885. Ne nuk e dimë nëse është dorëshkrim i vetë Konstandin Kristoforidhit apo dikush tjetër e ka kopjuar përkthimin që ai ka bërë. Do të ishte me interes të bëheshin hulumtime të tjera për këtë dorëshkrim.

   Përkthimet e Kristoforidhit nga ana gjuhësore ia kalojnë të gjitha përkthimeve të bëra para tij. Ato dallohen nga pastërtia e gjuhës shqipe dhe nga saktësia. Teksti i Dhiatës së Re, i botuar për herë të parë në vitin 1879, në dialektin tosk dhe ribotuar në vitin 1911 dhe 1930, përdoret akoma edhe sot në Kishën Ortodokse. Gjithashtu, Shoqëria Biblike ribotoi përsëri në vitin 1994 tekstin e Dhiatës së Re të përkthyer nga Kristoforidhi, në bazë të botimit të fundit në Korçë 1930, posaçërisht për Kishën Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë.

   Ky përkthim u prit mirë nga të gjithë ortodoksët shqiptarë, brenda dhe jashtë Shqipërisë dhe pati përnjëherë një përhapje të jashtëzakonshme të tij.
Ndihmesa e këtij përkthimi në përdorimin e shqipes në Kishën Ortodokse dhe në njohjen e Shkrimit të Shenjtë nga besimtarët ortodoksë dhe nga të tjerë është jashtëzakonisht i madh. Konstandin Kristoforidhi mbeti gjer në fund të jetës së tij një bir i denjë dhe besnik i Kishës Ortodokse[29]. Për të nderuar veprën e madhe të këtij dijetari dhe patrioti të shquar, Kisha Ortodokse në vitin 1934 i ngriti një bust, i cili është ende edhe sot në Kishën e Shën Marisë në Elbasan.

   Mbas Kristoforidhit, në shek. XIX, pati edhe përpjekje të tjera në përkthime, sidomos në shërbesat fetare. Por ishte shekulli XX ai që solli kontributin më të madh në lëmin e përkthimeve dhe në konsolidimin e terminologjisë fetare.
Imzot Theofan Noli, një klerik i shquar ortodoks dhe “protagonisti kryesor i kombëtarizimit dhe i pavarësisë së Kishës sonë Ortodokse”[30], ishte edhe një përkthyes i talentuar dhe një njohës i shkëlqyer i gjuhës shqipe e i shumë gjuhëve të tjera. Ai ka përkthyer në shqip librat më të domosdoshëm liturgjikë, duke sjellë një ndihmesë të pallogaritshme për besimtarët ortodoksë.
Imzot Th. Noli boton në 1908, në Boston, Shërbesa e Javës së Madhe dhe në 1909 Librë e Shërbesave të Shenjta. Në parathënien e këtij libri ai jep edhe arsyet që e kanë shtyrë të fillonte këtë punë: “Po u fal shqiptarëve orthodhoksë këtë librë, e cila është e dyta dhe pandeh që përdorja e sajë do t’i sjellë një shërbim vendit tonë. I kam dhënë zotim kombit tim t’u jap vëllezërve të mi bashkëfetarë librat më të nevojshëm për të praktikuar faljen e tyre në gjuhën kombëtare, dhe zotimin tim do ta mbaroj ndofta brenda në pak kohë, në qoftë se shqiptarët janë gati të më ndihin, sikundër më ndihnë me të shtypurit e këtyre dy librave. Me të kthyer të kësaj libre u përpoqa të mos largohem nga teksti greqisht dhe besoj që u dhashë shqiptarëve një kthim ekzakt të lutjeve të kishës orthodhokse. Natyrisht nuk mund të mbetesha i kënaqur nga kthimet e vjetra të atdhetarit të shkëlqyer Z. K.Kristoforidhi, dhe u përpoqa ti ndreq ato që hynë në këtë libër pas përparimit që ka bërë gjuha shqipe që nga koha e tij, pa mohuar që puna e tij qe një ndihmë dhe themeli për mua.”

   Si del edhe nga citimi i mësipërm Imzot Noli ishte i ndërgjegjshëm për nevojat e Kishës në lëmin e përkthimeve dhe sidomos për nevojën e përdorimit të gjuhës bashkëkohore të kuptueshme nga populli.
Përkthimet e teksteve liturgjike janë shumë të vështira. Për të përkthyer ato nuk mjafton vetëm njohja e mirë dhe e thellë e gjuhës, por edhe një njohje e mirë e doktrinës dhe e Tipikosë së shërbesave fetare. Gjithashtu, kërkohet një njohje e muzikës kishtare që teksti t’i përshtatet melodisë. Në këtë duhet ruajtur raporti ndërmjet tekstit origjinal, që të ruhet besnikëria e tekstit dhe përshtatjes për muzikën.
Tek Imzot Noli, vërehet që shpesh balanca anon nga përshtatja në muzikë në dëm të besnikërisë së tekstit. Por, përkthimet e tij dallohen nga stili poetik, aq i nevojshëm për të transmetuar spiritualitetin e shërbesave liturgjike të Kishës Ortodokse dhe nga fuqia e fjalës. Në këtë drejtim, shkrimi i tij ka më poezi, forcë dhe muzikalitet në krahasim me përkthime të mëvonshëm, që, ndonëse janë më besnik ndaj tekstit origjinal, e kanë humbur pak forcën poetike biblike.
Imzot Theofan Noli përktheu libra të shumtë liturgjikë. Ndërmjet tyre mund të përmendim Uratoren, Triodin dhe sidomos Kremtoren, të cilën ai e quante kryeveprën e tij në fushën letrare.

   Për kontributin e madh që dha në përkthimet fetare dhe në pasurimin e gjuhës fetare shqipe, Mitropolit Theofan Noli, mbetet përkthyesi më i madh në Kishën Ortodokse.

   Kisha Ortodokse e vazhdoi traditën e përkthimeve edhe gjatë periudhës së përpjekjeve për shpalljen e autoqefalisë. Në këtë kohë filloi t’i kushtohej një vëmendje jo vetëm thjesht anës gjuhësore të përkthimeve, por edhe saktësisë teologjike të tyre.
Peshkopi erudit Evlogji Kurila ka botuar në Selanik, në vitin 1933 një studim shumë të rëndësishëm dhe interesant rreth përkthimeve në shqip të Dhiatës së Re. Studimi përqendrohet kryesisht si në anën gjuhësore të përkthimeve ashtu edhe në atë teologjike. Ai u botua me titullin Albanikai Meletai.

   Mbas shpalljes së Autoqefalisë, Kisha organizoi një komision që të merrej me përkthime të reja dhe me korrektimin e përkthimeve të mëparshme. U shquan në këtë drejtim Prof. Sotir Papakristo dhe teologu i dëgjuar Dhimitër Beduli. Komisioni bëri një punë të lavdërueshme, sidomos në korrektimin dhe plotësimin e Librit të Shërbesave të Shenjta. Libri u korrektua si nga ana gjuhësore ashtu edhe nga ajo doktrinare dhe u botua nga Kisha Ortodokse në Tiranë në vitin 1961.[31]

   Gjatë periudhës së persekutimit as mund të bëhet fjalë për përkthime. Rihapja e institucioneve fetare e gjeti Kishën Ortodokse krejtësisht të shkatërruar.
Prandaj, duke parë edhe mangësitë e mëdha në literaturën fetare, një nga objektivat kryesore të Kishës, krahas objektivave të tjera urgjente, ishte edhe pajisja e klerikëve dhe besimtarëve me literaturën e nevojshme fetare.
Në këtë periudhë të vështirë, përsëri ndihmesa e Dhimitër Bedulit ishte providencial. Perëndia e kishte ruajtur për të bërë lidhjen me brezin e vjetër dhe me traditën. Ndonëse i moshuar, Dhimitër Beduli u dha me mish e me shpirt në rilindjen e literaturës fetare. Të gjithë të rinjtë përfituan nga përvoja dhe këshillat e tij në fushën e përkthimeve.

   Gjatë kësaj periudhe të shkurtër dhe të mbushur me vështirësi, përkthimet janë një pjesë e rëndësishme në aktivitetin e Kishës Ortodokse. Janë korrigjuar, ribotuar dhe përkthyer shumë libra të ndryshëm të shërbesave fetare dhe libra doktrinarë dhe është në proces botimi i korrigjuar i Dhiatës së Re**.
Por, ndoshta tani ne ndodhemi në një fazë të re, e cila kërkon një bashkëpunim të të gjithëve, për unifikimin, përsa është e mundur të terminologjisë dhe për një përkthim të saktë dhe dinjitoz të Shkrimit të Shenjtë, ku duhet të përfshihen teologë dhe gjuhëtarë, si edhe për një botim kritik të tij. Gjithashtu, duhet përmendur, se ky libër është përkthyer shumë saktë nga ana teologjike dhe ka një gjuhë të pastër shqipe, të rrjedhshme dhe poetike, karakteristikë e liturgjisë bizantine.

* Kjo kumtesë është mbajtur në Simpoziumin Ndërkombëtar “Mbi Përkthimet Biblike”, nëntor 1998. Botohet për herë të parë i ripunuar. Botuar në revistën “Tempulli” nr. 2 (revistë periodike kulturore), Korçë, 2000.

** shënim redaksisë së web: punuar nga z. Thoma Qendro, botuar në Tiranë, në vitin 2005.

________________________

[1] Shih Dh. Shuteriqi, Shkrimet Shqipe në vitet 1332-1850, Rilindja, Prishtinë 1978, fq.27-28.

[2] Codex 133, fq.63. Shih Nilo Borgia, Pericope evangelica in lingua Albanese del secolo XIV da un manoscritto Greco della Biblioteca Ambrosiana, Grottaferrata 1930.

[3] Dh. Shuteriqi, Shkrimet Shqipe në vitet 1332-1850, fq.29-30.

[4] Francesco Solano, Nota per una traduzione della Uturgia in Lingua Albanese, Grattaferrata,1965. Shih gjithashtu Dh. Shuteriqi, Shkrimet Shqipe në vitet 1332-1850, fq.55-56.

[5] Dh. Shuteriqi, Shkrimet Shqipe në vitet 1332-1850, fq.55-56.

[6] Ibid.

[7] Ibid, fq.74.

[8] Dh. Shuteriqi, Anonimi i Elbasanit, Buletini i Institutit të Shkencave, 1, Tiranë, 1949, fq. 33-54; Shkrimet Shqipe…, Akademia e Shkencave, Tiranë, 1976, fq. 91-93. Gaz. Zëri i Popullit, Tiranë 9.1.1949.

[9] M. Domi, Rreth autorit dhe kohës së dorëshkrimit elbasanas me shqipërim copash të ungjillit, Konferenca e parë e Studimeve Albanologjike, Tiranë, 1965, 270-277.

[10] Dh. Shuteriqi, Shkrimet Shqipe…, Rilindja, Prishtinë, 1978, fq.91-92.

[11] Robert Elsie,”Albanian Literature in Greek Script”, Byzantine and Modern Greek Studies, Volume 15, 1991, fq.22.

[12] Dh. Shuteriqi, Shkrimet Shqipe…, Rilindja, fq.107; R. Elsie, Albanian Literature…, fq.23.

[13] Evlogj Kurila Lavrioti, Grigor Gjirokastriti, Athinë, 1933, fq.57-89

[14] Ibid, fq. 54.

[15] Evlogj Kurila Lavrioti, Voskopoja dhe Akademia e Re e saj, Athinë, 1935, fq.16-18.

[16] Gazeta Empros, 24 dhe 30 Maj 1923

[17] Dh. Shuteriqi, Shkrimet Shqipe…, Rilindja, fq.121-122; Dh. Shuteriqi, Historia e Letërsisë Shqipe, Tiranë, fq.321.

[18] Dh. Shuteriqi: “Anonimi i Elbasanit. Shkrimi Shqip në Elbasan në shek. XVIII-XIX dhe Dhaskal Todhri”, Buletin i Institutit të Shkencave, Viti III, 1949, Nr. 1, f.37.

[19] Dh. Shuteriqi, Shkrimet Shqipe…, Rilindja, fq.128-129.

[20] Schiro, G. “Della Lingua Albanese e delle sua letteratura”, Annuario del R. lnstituto Orientalo di Napoli, 1917-1918.

[21] Dh. Shuteriqi, Shkrimet Shqipe…, Rilindja, f.156-157; Dh. Beduli, Gjuha Shqipe në Kishë, Botimi Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë, 1997, Tiranë, fq.11.

[22] Dh. Shuteriqi, Historia e Letërsisë Shqipe, fq.323.

[23] Dh. Shuteriqi, Shkrimet Shqipe…, Rilindja, fq.174, 175, 177-179, 189-190. Dh. Beduli, Gjuha Shqipe në Kishë, fq.13.

[24] Dh. Shuteriqi, Shkrimet Shqipe…, fq.216-217.

[25] Ibid, fq.236.

[26] Këto botime janë bërë edhe në gegërisht, por ne po përmendim vetëm ato toskërisht, ngaqë në këtë shkrim po trajtojmë përkthimet në Kishën Ortodokse.

[27] Dh. Shuteriqi, Historia e Letërsisë Shqipe (për shkollat e mesme), Tiranë, l955, fq.113; E. Legrand, Bibliographie Albanaise, Paris-Athenes,1912, f.146; Dh. Beduli, Gjuha Shqipe në Kishë, fq.14.

[28] Arkivi i Muzeut Historik të Korçës,Y=49/29/525.

[29] Dh. Shuteriqi, Historia e Letërsisë Shqipe (për shkollat e mesme), fq.114.

[30] Dh. Beduli, Gjuha Shqipe në Kishë, fq.15.

[31] Ribotimi i “Libër i Shërbesave të Shenjta të Kishës Orthodhokse”, botuar nga Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë, Tiranë, 1994, u bë në bazë të botimit të 1961, me ndonjë ndryshim të vogël.