Projektimi i një qëndrimi theologjik Orthodhoks në kuptimin theologjik të feve të tjera.
Kryepiskopi i Tiranës, Durrësit dhe i gjithë Shqipërisë
Fortlumturia e Tij Anastasi Përkthyer nga Kostandin N. Xhuba Globalizmi dhe Orthodhoksia, Tiranë 2004.
Në botën Perëndimore, diskutimi rreth vlerësimit theologjik të feve të tjera, gjithnjë përqendrohet tek Kristologjia. Mendimi theologjik i Perëndimit lidhur me këtë çështje është përcaktuar kryesisht nga trashëgimia augustiniane dhe kalviniste dhe, në radhë të dytë, nga ndikimet që vijnë nga Lutheri dhe Ueslei. Por, në traditën orthodhokse, shqyrtimi i problemeve përkatëse, veçanërisht i problemit antropologjik, bëhet nën dritën e Triadologjisë.
“Një Perëndi, At’ i të gjithëve, që është përmbi të gjithë, edhe me anë të të gjithëve, dhe ndër të gjithë.”
1. Brenda kësaj perspektive, do të desha t’u referohesha tri pikave-kyçe: rrezatimit mbarëbotëror të lavdisë së Perëndisë,pikënisjes së përbashkët dhe destinacionit të përbashkët të njerëzimit dhe përkujdesjes së vazhdueshme të Perëndisë për krijesën dhe njerëzit.
a) Pavarësisht se ç’kanë besuar apo nuk kanë besuar njerëzit në kohë të ndryshme, ekziston vetëm një Perëndi. “Se unë zot Perëndi, dhe nuk ka tjetër Perëndi veç meje” (Is. 45:5, gjithashtu 21,22).
Perëndia i vetëm “At’ i të gjithëve, që është përmbi të gjithë, edhe me anë të të gjithëve, dhe ndër të gjithë …” (Efes. 4:6), krijoi gjithësinë dhe vazhdimisht vepron brenda botës dhe historisë. Njerëzit mund të kenë koncepte të ndryshme rreth Perëndisë, por nuk ka perëndi të tjerë.
Një nga të vërtetat themelore të besimit të krishterë thekson se Perëndia është i pakonceptueshëm dhe i paarritshëm për sa i përket esencës së Tij. Por, zbulesa biblike e kapërcen rrugën pa krye të natyrës së pakonceptueshme të Perëndisë, duke konfirmuar se, ndërsa substanca hyjnore mbetet e panjohur, megjithatë Perëndia vetëzbulohet brenda botës dhe gjithësisë me shfaqjen e lavdisë së Tij. Njerëzit janë në gjendje të kuptojnë vetëm lavdinë e tij – të shfaqur nëpërmjet veprimeve të ndryshme hyjnore. Ky është veprimi dinamik, krijues dhe transformues i Trinisë së Shenjtë.
Mendimi i Etërve hodhi dritë mbi problemin kritik të natyrës së pakonceptueshme të Perëndisë dhe të zbulesës së Tij, duke dalluar midis esencës dhe energjisë së Perëndisë . Perëndia, që kapërcen çdo limit, nuk mund të përcaktohet me çfarëdo koncepti ose ideje njerëzore, apo me një përkufizim filozofik të esencës. Ajo çka është në gjendje njeriu të perceptojë, është lavdia e Perëndisë; largësia ndërmjet krijesës dhe Krijuesit mbetet e pamatshme. Lavdia e Perëndisë tregon njëkohësisht si largësinë e pakonceptueshme, ashtu edhe afërsinë e Perëndisë.
Pikënisja e jetës së krishterë dhe themeli i shpresës sonë është fakti se lavdia e Perëndisë shpërndahet në mbarë krijesën. Himni engjëllor që u zbulua në vegimin profetik të Isaisë, ngre lart në mënyrë triumfuese dhe lavdëruese këtë të vërtetë qendrore: “Shenjt, shenjt, shenjt, Zoti Savaoth, plot është toka mbarë me lavdinë e Tij” (Is. 6:3). Ky himn shpreh nga njëra anë verbimin dhe frikën para misterit të Perëndisë dhe, nga ana tjetër, bindjen se lavdia e Tij përshkon tërë qiellin dhe tokën, çdo formë dhe lloj jete.
b) Krahas besimit në një Perëndi dhe në sundimin e Tij në mbarë botën, në Shkrimin e Shenjtë theksohet prejardhja e përbashkët e njerëzimit, me krijimin e çiftit të parë nga vetë Perëndia, “sipas ikonës së Perëndisë” (Gjen. 1:27, 5:1) dhe “sipas shëmbëlltyrës” (Gjen. 1:26; gjithashtu: Vepr. 17:26), si dhe destinacioni dhe qëllimi i përbashkët i njeriut. Të gjithë njerëzit, pavarësisht nga raca, mënyra e jetesës ose nga gjuha, mbartin në vetvete “ngjashmërinë” e perëndishme, pra, mendje, vullnet të lirë dhe dashuri. Për arsye se brumi njerëzor është unik, mëkati ka shkaktuar gjymtim mbarënjerëzor. Natyra njerëzore mbetet e bashkuar si në madhështinë e saj, edhe gjatë rënies në mëkat. Vendi i të gjithë njerëzve nën gjykimin e Perëndisë është i përbashkët, “sepse të gjithë kanë mëkatuar dhe janë privuar nga lavdia e Perëndisë” (Rom. 3:23).
Siguria e palëkundshme theologjike në Lindje është se që të gjithë njerëzit kanë “dëshirën … e të kërkuarit të Perëndisë”, sipas shprehjes së Shën Grigor Theologut, dhe e dinë mundësinë për një farë njohje të mugët të Perëndisë nëpërmjet fjalës, të cilën Shën Grigori e cilëson si “hyjnoide” dhe “hyjnore “. Gjithashtu, ata e kanë që në lindje aftësinë për të dashuruar dhe për të ndjerë, qoftë dhe pa shpërblim, vendin “madhor” të dashurisë.
c) Peripecia e madhe e mosbindjes njerëzore nuk e ka ndaluar rrezatimin e lavdisë së Perëndisë. Lavdia e Tij vazhdon të mbushë qiellin dhe tokën, mbarë gjithësinë. Sipas mendimit të Etërve, rënia në mëkat nuk e ka shkatërruar tek njeriu cilësinë “sipas ikonës”. Ajo çka u traumatizua, por pa u shkatërruar plotësisht, është aftësia e njeriut dhënë nga Perëndia për të ndjerë, për të perceptuar këtë rrezatim dhe kuptimin e saj. Këtu do të guxonim të përdornim një metaforë: Nëse aparati televiziv ka një defekt, ose nuk është i sinkronizuar, ose nuk ka antenë, atëherë nuk mund të kemi lidhjen e saktë me transmetuesin qendror. Në këtë rast, figura dhe zëri deformohen. Bota pagane përjeton një peripeci tragjike, sepse pranon figura të deformuara ose sepse interferojnë paraqitje dhe projeksione të gabuara, që vijnë nga pështjellimi i mendimit, dëshirës dhe ndërgjegjes së njeriut.
Nga dëshmia e qartë që jepet në kapitujt e parë të Dhiatës së Vjetër, del se përvoja fetare i ka rrënjët në zbulimin që Perëndia i bëri njeriut të parë. Karakteri mbarëbotëror i zbulimit të Perëndishëm tek njerëzimi lidhet me ndjenjën fetare që në lindje.
d) Gjatë peripecisë njerëzore, Perëndia nuk pushoi së përkujdesuri për mbarë botën, që Ai ka krijuar. Jo vetëm njerëzit ishin në kërkim të Perëndisë, por edhe Ai i kërkonte ata. Në shumë rrethana, Dhiata e Vjetër përshkruan iniciativën e Perëndisë për të ndihmuar dhe për të udhëhequr njerëzimin. Sipas të dhënave biblike, “testamente” të ndryshme janë lidhur ndërmjet Perëndisë dhe njerëzimit, dhe vazhdojnë të ruajnë rëndësinë dhe vlefshmërinë e tyre. I pari u bë me Adhamin dhe Evën, pra me ata që përfaqësonin mbarë gjininë njerëzore. I dyti u realizua me Noen dhe me njerëzimin e ri që shpëtoi nga përmbytja (Gjen. 8). Me emfazë të madhe Gjeneza përsërit se ky është një testament “ndërmjet meje dhe ndërmjet çdo shpirti të gjallë të ndodhur në çdo trup” (Gjen. 8:16). Testamenti i tretë u lidh me Abrahamin (Gjen. 12), kreun e një populli që pritej të luante një rol bazë në planin shpëtues të Perëndisë. Testamenti i fundit dhe definitiv, “Dhiata përherë e Re” u përmbush me anën e Krishtit, Adhamit të ri. Por, që të gjithë njerëzit kanë lidhje me Perëndinë, nëpërmjet ndonjë testamenti më të vjetër, të cilin e ka vulosur vetë.
Dhiata e Vjetër, meqenëse është libri i shenjtë i popullit izraelit, përshkruan përkujdesjen e Perëndisë për popullin e zgjedhur. Por, kjo nuk do të thotë që Perëndia u dha fund lidhjeve të Tij me kombet e tjera. Testamentet paraardhëse me Adhamin dhe Noen vazhdojnë të jenë të vlefshme. Në paraqitjen grafike që jep Dhiata e Vjetër lidhur me periudhën e gjatë para epokës së Abrahamit, analogjia e epifanive të ndryshme të Perëndisë është tepër e rëndësishme. “Shpresëtaria e parë”, siç e quan zbulimin e parë Eusebi, është ruajtur jo vetëm brenda mjedisit hebraik, por edhe jashtë tij. Enohu, Melkisedeku, Jovi nuk ishin izraelitë. Megjithatë, ata e njihnin Perëndinë e vërtetë dhe komunikonin me Të.
e) Si Dhiata e Vjetër, ashtu dhe Dhiata e Re i referohen në mënyrë konstante pushtetit të Perëndisë mbi gjithësinë. Pentateuki, pasi në kapitujt e parë përcakton kuadrin e gjerë të veprimeve të Perëndisë, tërheq vëmendjen tek e veçanta, tek historia dhe peripecia e Izraelit, që gjithashtu kanë kuptim dhe përmasa mbarëbotërore. Psalmet, libri kryesor i jetës adhuruese të Izraelit, në mënyrë të përsëritur i referohen karakterit mbarëbotëror të Perëndisë: “E Zotit toka dhe gjithçka që ajo ka, mbarë bota dhe sa banojnë në të” (23:1). “… Se Perëndia është mbret i mbarë tokës” (46:8). “… E imja është bota dhe gjithçka ai ka” (49:12). “… dhe mbretëria e tij sundon mbi të gjitha” (102:19). “Me përdëllimin tënd, o Zot, plot është toka ” (118:64).
Gjithashtu, profetët e kishin shpallur qartë planin e Perëndisë për të mbledhur ditën e fundit, “gjatë fundit të botës”, “të gjithë popujt”. “Ky është vendimi që u mor ndaj gjithë botës, kjo është dora e shtrirë ndaj të gjitha kombeve të botës” (Is. 14:26). “Unë vij për t’i bashkuar të gjitha kombet dhe të gjitha gjuhët; do të vijnë dhe do ta shohin lavdinë time” (Is. 66:18). Dhe Malakia shpall: “Prej ku lind dielli e deri ku perëndon emri im lavdërohet ndër kombet, dhe në çdo vend digjet temjan dhe kushtohet fli e pastër në emrin tim, sepse i madh është emri im ndër kombet, thotë Zoti i gjithëpushtetshëm” (Malak. 1:11). Me përshkrim mahnitës libri i Jonait thekson dhembshurinë e Perëndisë dhe morinë e përdëllimeve të Tij ndaj kombeve. Iniciativa për shpëtimin e njerëzimit është e Perëndisë. Ai vepron i pari. Ai dërgon Moisiun për të çliruar izraelitët. Ai u jep ligjin në malin e Sinait. Ai zgjedh profetët për t’i folur popullit të Tij.
Në bazë të këtij vështrimi, do të mund t’i shihnim përvojat fetare të njerëzimit si një dëshirë të thellë të njeriut dhe si kërkim të realitetit suprem dhe, njëkohësisht, si thithje të disa rrezeve nga rrezatimi hyjnor mbarëbotëror. Lavdia e Perëndisë nuk pushoi së përqafuari gjithësinë, së rrezatuari dhe së ndriçuari botën, nuk pushoi së tërhequri gjithçka në hapësirën e dashurisë së Tij.
“Dhe Fjala u bë mish dhe qëndroi ndër ne.”
2. Vështrimi theologjik i feve të tjera merr një intensitet të veçantë kur shqyrtohet nga pikëpamja e parimit të krishterë, Trupëzimit.
a) Nga shumë aspekte, Krishterimi paraqet së jashtmi mjaft ngjashmëri me fe të tjera. Të gjitha fetë i referohen, pak a shumë, një realiteti të përtejshëm, së Shenjtës, Hyjnores. Madje edhe te popuj që konsiderohen “primitivë” është konstatuar besimi ndaj një Qenieje Supreme, së cilës i bëjnë cilësime të ndryshme (e quajnë të ditur, të fortë, të mirë etj.) Gjithashtu, besimet e ndryshme fetare kanë shkrime të shenjta, koncepte dogmatike, parime morale, kler ose monakizëm. Por mesazhi radikalisht i ri dhe i ndryshëm që Krishterimi i jep njerëzimit, është se Perëndia, “Perëndia i gjallë”, është Dashuri – nuk ka thjesht dhembshuri dhe mirësi, veç karakteristikave të tjera, por ESHTE DASHURI – dhe se vërtet Perëndia u bë njeri.
Misteri i Perëndisë Triadik është zbuluar me iniciativën e Tij, në mënyrë të pakonceptueshme për mendjen, konceptin ose intuitën njerëzore. Ky mister përmblidhet në faktin se “Kaq e deshi Perëndia botën saqë dha të Birin e Tij të vetëmlindur, që të mos humbasë kushdo që i beson atij, por të ketë jetë të përjetshme” (Jn. 3:16). Kjo Dashuri merr natyrën njerëzore me Mishërimin e Fjalës, Personit të dytë të Trinisë së Shenjtë: “Dhe Fjala u bë mish dhe qëndroi ndër ne” (Jn. 1:14).
Të gjitha fazat e jetës së Krishtit janë shfaqje të reja të lavdisë së Perëndisë; në veçanti Pësimi dhe Kryqëzimi përbëjnë, sipas theologjisë së Joanit, zbulimin e lavdisë së perëndishme. Vetë Krishti, në “Lutjen Kryepriftërore” i referohet kësaj të vërtete, duke bashkuar organikisht ndërmjet tyre temat e dashurisë, jetës dhe lavdisë (Jn. 17:1-26). Me Pësimin e Tij dhe me Ngjalljen që e pason, Krishti hyn “në lavdinë e tij” (Luk. 24:26), e thyen përfundimisht fuqinë e vdekjes dhe merr “çdo pushtet në qiell dhe mbi dhe” (Matt. 28:18). Krishti i Ngjallur së vdekuri, me ngjitjen e Tij në qiell me lavdi, i bashkon tokësoret dhe qielloret, duke e lartësuar natyrën njerëzore në të djathtë të Lavdisë së Atit dhe duke e çuar historinë e njerëzimit drejt destinacionit të saj final.
Këto ngjarje, të cilave u referohet me ngulm mesazhi i krishterë, janë unikale dhe ndryshojnë rrënjësisht nga ngjarjet e tjera të historisë njerëzore. Ato i japin një perspektivë krejt tjetër pikëpamjes rreth Perëndisë dhe rreth njeriut. Trupëzimi sjell në historinë e botës qendrën dhe “fundin” e saj eskatologjik, Krishtin, i cili i jep një kuptim të ri të kaluarës, të tashmes dhe të ardhmes. Jeta njerëzore tashmë ka fituar një cilësi të re – dhe guxoj të përdor shprehjen – “kromozome të reja”, duke u zhvilluar në një dinamikë të re. Me anën e Krishtit formohet një “krijesë e re”.
b) Për studimin e temës sonë në kuadrin Kristologjik, dy janë kyçet bazë: “Trupëzimi” i Fjalës dhe Krishti si “Adham i ri”. Me mishërimin e Fjalës, e tërë natyra njerëzore, “njerëzorja”, iu bashkua Perëndisë. Rrjedhimisht, ekziston një dallim ndërmjet njerëzimit para Krishtit dhe atij pas Krishtit. Me Mishërimin u rivendos “shoqëria” e parë e njerëzve me Perëndinë, “shumë më të sigurt se e para”. Me veprimet dhe sakrificën e Tij, Krishti prishi “punët e djallit” (I Jn. 3:8), shkatërroi kurthet demoniake dhe rrjetin që thurte djalli për shekuj të tërë në qendrat më të rëndësishme të përvojës, qenies dhe marrëdhënieve njerëzore, sidomos në hapësirën e ndjeshme dhe kritike të bindjeve fetare.
Elementi demoniak kishte infektuar edhe vetë ndërgjegjen fetare të Izraelit – kryesisht me insistimin në aspektin e jashtëm ceremonial dhe në hipokrizinë. Po ky element kishte depërtuar tepër më rrezikshëm në besimet e tjera fetare. Për këtë arsye, kudo ku shpallet Ungjilli, Kisha duhet të zgjedhë gjithnjë ndërmjet elementeve të ndryshme që kanë paraekzistuar në pikëpamjet e ndryshme fetare dhe zakonet. Disa prej tyre pranohen, disa hidhen poshtë, të tjera transformohen dhe harmonizohen me predikimin e saj.
c) Në Krishterimin perëndimor, në shumë raste gjatë katër shekujve të fundit, besimi i thellë tek karakteri unik i Jisu Krishtit është theksuar si “ekskluzivitet”. Disa vargje të Dhiatës së Re (si: “askush nuk vjen tek Ati, veçse nëpërmjet meje” (Jn. 14:6) dhe “nuk ka shpëtim me anë të asnjë tjetri” (Vepr. 4:12), u veçuan nga kuadri i tyre dhe u përdorën si kështjellë për një Kristologji të “ekskluzivitetit”.
Në Kishën e Lindjes, mendimi i krishterë ka lëvizur me më shumë mirëkuptim. Justin Martiri (100? – 165), duke u përpjekur të përdorte nocionet filozofike të epokës së vet, ndoqi rrugën që kishte hapur Ungjillor Joani në hyrjen e tij për Fjalën dhe foli për parimin e “fjalës farore”. “Sepse të gjitha sa kanë thënë dhe kanë bërë mirë, filozofët dhe ligjvënësit i kanë përpiluar me anën e gjetjes dhe teorisë së një pjese të fjalës [farore] “. “Se të gjithë shkrimtarët me anën e mbjelljes së fjalës që kishin brenda vetes që në lindje, mund t’i shihnin zbehtë gjërat “. Megjithatë, ai nuk i adoptoi në mënyrë të pakontrolluar të gjitha sa ishin formuluar në të kaluarën nëpërmjet logjikës dhe filozofisë. “Por, meqenëse ata nuk i njihnin të gjitha që kishin të bënin me fjalën, e cila është Krishti, shpeshherë kanë thënë gjëra të kundërta midis tyre “. Justini nuk e kishte të vështirë që t’i quante “të krishterë” ata që kanë jetuar “me logjikë “, por ai e pranon Krishtin si kriter të vlerave dhe teorive të jetës fetare paraardhëse. Referimin e tij të shkurtër e përmbledh në “fjalën farore” me një parim bazë, i cili, në mënyrë paradoksale, nuk theksohet nga ata që i referohen tezës së tij. Ai i jep emfazë ndryshimit ndërmjet “farës” dhe realizimit të plotësisë së jetës, plotësi e cila është e bashkëmbirë me të. Gjithashtu, ai bën dallimin ndërmjet “fuqisë” ekzistuese dhe “hirit”. “Se tjetër është fara e dikujt që i është dhënë me mundësinë për t’u imituar, dhe tjetër është ajo nga e cila vjen sipas hirit fara për kungatë dhe imitim “.
Në të njëjtën rrymë rikthehet Klementi i Aleksandrisë (150-215?), kur flet për “disa shkëndija të Fjalës së perëndishme”, të cilat kishin marrë helenët. Në këtë mënyrë, ai nënvizon mundësitë, por njëkohësisht edhe caqet që ekzistojnë .
d) Një moment tepër të rëndësishëm për temën tonë e jep Vasili i Madh, ku nocionin e “fjalës farore” e shtrin në mundësinë njerëzore “të familjarizimit me të mirën”. “Dashuria ndaj Perëndisë është e lindur… por, bashkë me krijimin e gjallesës, e kam fjalën për njeriun, është vënë brenda nesh një fjalë farore që ka në vetvete shkaqet për t’u familjarizuar me të mirën “.
e) Në kërkimin e sotëm të krishterë, vargjet e para të Ungjillit sipas Joanit përcaktojnë themelin kryesor kristologjik për kuptimin e drejtë të frymëzimeve më të larta fetare të njerëzimit. “Eshtë drita e vërtetë që ndrit çdo njeri kur vjen në botë”. Disa dorëshkrime kanë presje (,) pas fjalës “njeri”. Edhe në të dy rastet, drita ndriçon “çdo njeri”.
Përcaktues për temën tonë është se vetë Krishti e ka njohur fuqinë mahnitëse të besimit – pra, të marrëdhënies ndërmjet Perëndisë dhe njeriut – , besim që e takoi tek kombet, si p.sh. te gruaja hananite (Matt. 15:21-28, si dhe Mark. 7:24-31) dhe te kryeqindëshi romak (Matt. 8:10, si dhe Luk. 7:5). Për më tepër, ekziston përshkrimi i gjatë që libri “Veprat e Apostujve” jep lidhur me shpresëtarinë e Kornelit (Vepr. 10:1-11:16) dhe lidhjen e tij me Perëndinë, që ka ekzistuar para se të priste vizitën e Petros. Gjithashtu, kemi dëshminë për ardhjen e Shpirtit të Shenjtë para pagëzimit.
Në Listra, Apostull Pavli shpalli se, edhe në periudha më të vjetra “nuk e la veten (Perëndia) pa e dëshmuar me anën e bamirësive…” (Vepr. 14:17). Së fundi, tha me zë të lartë para Areopagut (Vepr. 17:22-31) se “…ai u jep të gjithave jetë e frymë dhe gjithçka. Edhe bëri prej një gjaku çdo komb njerëzish… që të kërkojnë Zotin, mbase mund ta prekin dhe ta gjejnë…”(25-27); madje adoptoi shprehje nga Arati (Fenomene, 5), për të theksuar të vërtetën: “Sepse brenda tij rrojmë, lëvizim dhe jemi” (28). Këto formulime nuk të çojnë drejt një përbërjeje sinkretiste dhe në mbulimin e thelbit të mesazhit të krishterë. Në mënyrë të qetë dhe konstante, pason deklarata për hapjet mahnitëse që janë realizuar brenda historisë dhe qenies njerëzore me anën e Jisu Krishtit dhe Ngjalljes së Tij (30-31).
Ky mesazh ndodhej krejtësisht jashtë sistemit të lashtë botëkuptimor grek dhe i kundërvihej jo vetëm politeizmit laik, jashtëzakonisht të ndërlikuar, por edhe ateizmit të stërholluar të filozofëve epikurianë, si dhe panteizmit të stoikëve. Kemi të bëjmë me një tregues të qartë mirëkuptimi dhe respekti ndaj parimeve të vjetra fetare dhe, njëkohësisht, të tejkalimit të tyre me fuqinë dhe të vërtetën e zbulimit të krishterë.
f) Duke folur për Kristologjinë, shumë theologë perëndimorë zakonisht e përqendrojnë vëmendjen e tyre në jetën tokësore të Krishtit, që nga lindja deri në Kryqëzimin e Tij – tek “Jisui historik”, siç thuhet. Por, në Lindje theksi vihet tek Ai që u Ngjall, që u Ngjit në qiell, tek Ai që vjen përsëri, Zoti dhe Fjala e botës. Vështrimi i veprës së Fjalës para Trupëzimit dhe pas tij, sidomos pas Ngjalljes, është bërthama e përvojës liturgjike të krishterë të Lindjes, me shpresën e theksuar eskatologjike: se “misteri i vullnetit të tij” është që “të përmblidhen më Krishtin të gjitha, ato që janë në qiell dhe në tokë; tek Ai” (Efes. 1:9-10). Në këtë veprim hyjnor, që ka përmasa mbarëbotërore – duke përfshirë gjithashtu dukuri dhe përvoja fetare – Krishti, Dashuria e mishëruar, mbetet kriteri përfundimtar.
Ashtu si jeta e Krishtit, e Adhamit të ri, ka rrjedhoja botërore, edhe jeta e Trupit mistik të Tij, e Kishës, ka rëndësi dhe rrezatim ekumenik. Ajo çka është Kisha, çdo gjë që bën, i takon mbarë njerëzimit, mbarë botës. Si shenjë dhe “ikonë” e Mbretërisë, Kisha përbën boshtin lidhës të tërë procesit të përmbushjes. Ajo vepron, ofron Eukaristinë hyjnore dhe dhoksologjinë në favor të të gjithë njerëzve. Rrezaton lavdinë e Zotit të gjallë në të gjithë tokën.
Ngushëllimtari, “kudo i pranishëm që i përmbush tëgjitha”.
3. Vështrimi i çështjes së feve të tjera nga pikëpamja e Pneumatologjisë orthodhokse, mund t’u hapë horizonte të reja kërkimeve theologjike. Mendimi orthodhoks e sheh veprimin e Shpirtit të Shenjtë shumë të gjerë, tej çdo përkufizimi, përshkrimi dhe kufijsh. Njëkohësisht, me “ekonominë e Fjalës”, Lindja Orthodhokse, plot shpresë dhe aspiratë modeste, vështron “ekonominë e Shpirtit”.
Që në fillim të krijimit, Shpirti sillej mbi kaos, derisa kaosi u formua në “botë”. Shpirti vazhdoi të kishte të njëjtin rol në histori, megjithëse nuk mund të dallojmë qartë “si” dhe “ku” konkretisht. Shpirti, dhënësi i jetës, fryn ende edhe mbi “fushën”, “plot me eshtra njerëzore” (siç paraqitet në vegimin e Ezekielit – 37:1-14) dhe i shndërron fushat e të vdekurve në zona jete. Shpirti i Shenjtë merr pjesë vendosmërisht në misterin e Trupëzimit të Shpëtimtarit dhe në lindjen dhe jetën e “Trupit të Tij mistik”, Kishës. Gjatë Pentikostisë, Shpirti i Shenjtë zbulon dhe manifeston lavdinë e Perëndisë me një tjetër mënyrë dinamike.
Shfaqja e pranisë së Perëndisë Triadik në mbarë botën, në kohë dhe në përjetësi, kryhet me veprimin e vazhdueshëm të Shpirtit të Shenjtë. “I kudondodhur dhe duke përmbushur të gjitha”, Shpirti i Shenjtë vazhdon të veprojë për shpëtimin e çdo personi, përmbushjen dhe përfundimin e shpëtimit të mbarë botës: Si Shpirt shenjtërie, që sjell frymën, dashurinë dhe fuqinë e Perëndisë Triadik në qenien njerëzore dhe në mbarë gjithësinë. Si Shpirt fuqie (vrulli i frymës së furishme dhe zjarri ishin simbolet e Tij të diktueshme gjatë ditës së Pentikostisë), që përtërin në mënyrë dinamike atmosferën, në të cilën njerëzit rrojnë dhe marrin frymë. Djeg çdo gjë të kalbur – parime, ide, organizma, morale, struktura demoniake – dhe ofron energji të re që çdo gjë brenda krijesës të transformohet dhe të përtëritet.
Si “Shpirt i së vërtetës”, që vepron dhe frymëzon njerëzit në dëshirën e tyre dhe në kërkimin e së vërtetës – i së vërtetës të çdo aspekti (sigurisht edhe asaj shkencore) që ka të bëjë me jetën njerëzore. Ky zbulim i së vërtetës arrin kulmin në njohjen vendimtare dhe të drejtë të misterit të Krishtit, i Cili është e Vërteta parësore.
Si Shpirt paqeje, që qetëson zemrat dhe ndihmon në krijimin e marrëdhënieve të reja ndërmjet personave njerëzorë, që sjell mirëkuptimin dhe pajtimin në të gjithë njerëzimin. Si Shpirt drejtësie, që u jep frymëzim dhe fuqi njerëzve, për të dëshiruar drejtësinë dhe për të luftuar për të.
Asgjë nuk mund ta kufizojë rrezatimin e Shpirtit të Shenjtë. Kudo ku bashkohen dashuria, mirësia, paqja dhe frytet e tjera të Tij (Gal. 5:22), aty dallojmë gjurmë të veprimit të Tij. Dhe duket që mjaft nga këto elemente janë të pranishme në jetën e shumë njerëzve që u përkasin besimeve të ndryshme fetare. Por, mendimi theologjik që mund të zhvillohet në fushën e Pneumatologjisë kërkon vëmendje të madhe, si dhe ndjeshmëri dhe saktësi theologjike. Termat “ruah”, “shpirti”, “shpirtrat”, në Shkrimin e Shenjtë përdoren me kuptime dhe ngjyrime të ndryshme; dhe në shumë raste është e dyshimtë nëse i referohen vërtet Shpirtit të Shenjtë. Për më tepër, termi “shpirt”, “shpirtra”, dhe fjalët respektive në qindra gjuhë të njerëzimit, japin një shumëformësi të pabesueshme dhe një mori ngjyrimesh semantike. Në epokën tonë, madje edhe në mjediset e krishtera, ky term përdoret për të interpretuar shumë kuptime. Ndaj, që të shmangen shkarjet në ide të papërcaktuara dhe në ushtrime akrobatike teorike, Pneumatologjia duhet t’iu referohet vazhdimisht dogmave të Kristologjisë dhe Triadologjisë.
* * *
Së fundi, një tjetër moment-kyç për kuptimin theologjik të dëshirës së mirë dhe veprimit të çdo personi njerëzor, jep mendimi i Shën Maksim Omologjetit. “Ndërsa Fjala ‘Perëndi’ e Perëndisë dhe e Atit ekziston në mënyrë mistike në secilën prej porosive të tij… Pra, ai që merr porosi hyjnore dhe e zbaton atë, merr
Fjalën e Perëndisë që është brenda saj… “. Natyrisht, nuk duhet harruar se këto thënie u takojnë teksteve asketike dhe kanë të bëjnë me përvojën monastike të krishterë. Megjithatë, kjo tezë do të mund të konsiderohej si shtrirje theologjike e mendimit biblik që haset në Letrën dërguar Romakëve 2:14-16.
Çdo njeri me vullnet dhe dëshirë të mirë që respekton porositë e Krishtit (siç janë dashuria e vërtetë, përulësia, ndjenja e faljes, shërbimi pa interes), edhe kur nuk e ka privilegjin për të njohur drejtpërdrejt misterin e parrëfyeshëm të Krishtit – do të guxonim të thonim pranon në mënyrë mistike Krishtin-Fjalë, që është i pranishëm brenda porosisë. Përderisa Perëndia është dashuri, çdo shprehje e dashurisë është një koordinim automatik drejt vullnetit të Tij dhe porosive të Tij.
Në të njëjtin fragment, Shën Maksimi e shtrin Trininë e Shenjtë në lidhjen mistike ndërmjet Krishtit dhe porosive të Tij. Meqenëse Ati Perëndi është absolutisht i bashkuar me Fjalën e Tij “prej natyre”, kushdo që pranoi Fjalën nëpërmjet porosive, bashkë me Të ka pranuar edhe Atin, i cili është në Të, gjithashtu ka pranuar bashkë me Fjalën edhe Shpirtin, që është në Fjalë. Dhe pasi i referohet fragmentit: Jn. 13:20, Shenjti përfundon: “Ai që ka marrë porosinë dhe e ka zbatuar atë, ka marrë në mënyrë mistike Trininë e Shenjtë “.
Studimi i kësaj perspektive, në gërshetim me zgjerimin e bërë nga Vasili i Madh të idesë së “fjalës farore” në mundësinë njerëzore “të familjarizimit me të mirën”, si dhe shtrirja e këtyre koncepteve në fushën shoqërore, do të mund t’i hapte ndoshta horizonte të reja kuptimit theologjik të misterit të jetës së njerëzve me bindje të tjera fetare.
Vërejtje përfundimtare.
Si përmbledhje, do të donim të nënvizonim se:
a) Në përvojat fetare të njerëzimit vihet re, nga njëra anë një degjenerim i ideve fetare dhe veprimtarive adhuruese, si dhe një zhvillim i strukturave dhe forcave demoniake që e tjetërsojnë qenien njerëzore; ndërsa, nga ana tjetër, ndritin shkëndija të ndryshme të dritës së Zbulesës hyjnore. Fetë hapin një horizont drejt një realiteti të përtejshëm, drejt Diçkaje ose Dikujt, i Cili ekziston tej dukurive të perceptueshme. Fetë kanë lindur nga dëshira e zjarrtë e njeriut për të “Shenjtën” dhe i mbajnë të hapura dyert e përvojës njerëzore drejt Pafundësisë. Karakteristika thelbësore njerëzore, “sipas ikonës”, nuk është shkatërruar, dhe për këtë arsye çdo person njerëzor ka mbetur marrës i mesazheve të vullnetit hyjnor dhe të rrezatimit mbarëbotëror të lavdisë së Perëndisë Triadik.
Të gjithë njerëzit mbi tokë lëvizin nën ndikimin e Diellit të Drejtësisë. Do të mund t’i quanim fetë akumulatorë (bateri), të karikuara nga rrezet e Tij, me përvoja jete, me konceptime dhe frymëzime të ndryshme madhështore. Këta akumulatorë kanë ndihmuar shumë njerëz në rrugën e tyre të jetës, duke u dhënë një ndriçim të mangët ose disa shkëlqime drite. Por, këto nuk mund të konsiderohen si drita të mëvetësishme dhe nuk kanë mundësinë për të zëvendësuar vetë Diellin.
b) Kriter për vlerësimin dhe pranimin e frymëzimeve dhe parimeve të ndryshme fetare, për të krishterët mbetet Jisu Krishti, Fjala e Perëndisë, që mishëron dashurinë e Perëndisë Triadik. Mesazhi i Dashurisë që solli, së bashku me gjerësinë dhe thellësinë që zbulohen në Ungjill, formon bërthamën e padiskutueshme dhe, njëkohësisht, plotësinë e përvojës fetare. Njohja dhe përjetimi i Dashurisë realizohen si rrjedhojë e veprimit të Shpirtit të Shenjtë. Vepra e Krishtit për shpëtimin e mbarë botës vazhdon të kryhet në çdo kohë nga ana e Kishës, Trupit të Tij (Kol. 1:18).
c) Ndërsa qëndrimi i krishterë është rreptësisht kritik ndaj besimeve të tjera fetare si sisteme dhe unitete organike, të krishterët duhet të qëndrojnë me shumë mirëkuptim, respekt dhe dashuri karshi njerëzve që rrojnë në klimën e feve dhe ideologjive të ndryshme. Sepse personi njerëzor, madje edhe kur pikëpamjet dhe bindjet fetare të tij janë të gabuara, nuk e ka humbur prejardhjen e perëndishme. Duke qenë se është krijuar “sipas ikonës së Perëndisë”, çdo njeri është vëllai ynë.
Të gjithë njerëzit marrin rrezet e lavdisë hyjnore, që përqafon Gjithësinë, shijojnë veprimet e Shpirtit të Shenjtë, që janë veprime jete, dashurie dhe të vërtete. Gjithashtu, Kisha si mister i Mbretërisë, vepron në emër dhe “në favor” të mbarë njerëzimit. Duke qenë se të gjithë njerëzit bëjnë pjesë në natyrën e përbashkët njerëzore, e cila u lartësua me trupëzimin e Fjalës, marrin një pjesë të ndikimit të hirit të Tij dhe të dashurisë së Tij, që aktivizohen plotësisht brenda Kishës, Trupit të Tij.
d) Në rrugën e zhvillimit të botës, që na ka sjellë aq afër me njëri-tjetrin, detyrimi për kryerjen e dialogut me njerëz me bindje të tjera fetare, për ne të krishterët është imediat. Një dialog, që të jetë i sinqertë, presupozon respekt ndaj personalitetit dhe lirisë së bashkëbiseduesit, si dhe dashuri të sinqertë, mirëkuptim dhe njohje të frymëzimeve që ekzistojnë në përvojat e tjera fetare.
e) Por, një predispozicion i tillë për dialog nuk tregon ndërprerje të dëshmisë sonë të krishterë. Pikërisht, të kundërtën. Ndërsa gjendemi në dialog, interpretojmë dhe sqarojmë dëshminë tonë sipas rastit konkret. Jemi të detyruar që të flasim dhe të ofrojmë thesarin e çmuar që zotërojmë. Nuk mund të qëndrojmë të heshtur kur është fjala për sa na ka zbuluar dhe dhuruar dashuria e Perëndisë: kryesisht, sigurinë tonë se Perëndia është DASHURI; se që të gjithë njerëzit ftohen për të marrë pjesë në shoqërinë e dashurisë së Perëndisë Triadik. Por, për të qenë bindës, dëshmia jonë duhet të burojë nga jeta dhe përvoja jonë personale.
Ajo që bota kërkon nga të krishterët është konsekuenca: Kërkon të tregojmë bukurinë e mesazhit të krishterë, duke i përjetuar me vetëdije parimet e tij, nën dritën e Kryqit dhe të Ngjalljes; të zbulojmë, në realitetin e përditshëm, bukurinë, shkëlqimin, lavdinë dhe fuqinë që ka një jetë e përtëritur më Krishtin; të rrezatojmë praninë e Shpirtit të Shenjtë. Bota dëshiron një Krishterim të gjallë, që do të japë dëshmi për misterin e Dashurisë së Trinisë së Tërëshenjtë. Dëshiron metamorfozën thelbësore të qenies njerëzore dhe të shoqërisë me fuqinë e tejskajshme të Dashurisë.
___________________________
[1] J. Meyendorff, St. Gregory Palamas and Orthodox Spirituality, Crestwood, New York 1971.
[2] Grigor Theologu, Fjalë Theologjike,II, 17,15, PG36, 48C.
[3] Parapërgatitja Ungjillore, A, 6,2, PG 21, 48C. 25.
[4] Shih gjithashtu: Psalm. 22:28; 57:11; 65:5; 66:1,4; 72:19; 82:8; 83:18; 86:9; 95:3; 96:1; 98:4; 104:28; 113:3,4.
[5] J. Mbiti, African Religions and Philosophy,London 1969; repr. 1970. I të njëjtit, Concepts of God in Africa,London 1970. A. Yannoulatos, ‘Zoti i Shkëlqimit’,Perëndia i fiseve pranë malit Kenya, Athinë 1971, bot. i 3-të 1983. I të njëjtit, Ruhan’ga – Krijuesi,Athinë 1975.
[6] Shih kap. III: Kultura dhe Ungjilli.
[7] Justin Martiri, Apologjia, B,10, PG6, 460BC.
[8] Si më lart, B, PG6, 468A.
[9] Si më lart, B, 10, PG6, 460C.
[10] “Edhe ata që kanë jetuar me logjikë janë të krishterë, edhe pse janë kujtuar të pafe” – Apologjia,
A,46, PG6, 397C.
[11] Si më lart, B, 13, PG6, 468A.
[12] Klementi i Aleksandrisë, Fjalë nxitjeje ndaj paganëve,7, PG8, 184A: “se, edhe pse grekët kryesisht kanë marrë disa shkëndija të Fjalës së perëndishme…”. Klementi beson se në historinë e lashtë të fesë njohja e së vërtetës rrjedh drejtpërsëdrejti nga Perëndia; për më tepër, ai e konsideron si “paraedukim të prehjes më Krishtin”, Stromateis, A, 5, PG8, 728A.
[13] Vasili i Madh, Kushte për së gjeri, PG31, 908BC.
[14] Maksim Omologjeti, Kapituj mbi Theologjinë dhe Ekonominë e Mishëruar të Birit të Perëndisë,
B,71, Filokalia ton Niptikon kai Askitikon,vol. 14, Selanik 1985, fq. 542.
[15] “Sepse kur kombet që s’kanë ligj, dhe zbatojnë punët e ligjit prej natyre, atëherë, ndonëse nuk kanë ligj, kanë veten e tyre për ligj, sepse dëshmojnë se puna që kërkon ligji është e shkruar në zemrat e tyre; për këtë dëshmon edhe ndërgjegjja e tyre, por edhe mendimet duke paditur dhe duke mbrojtur njëri-tjetrin; siç do të duket atë ditë kur, sipas Ungjillit tim, Perëndia do të gjykojë të fshehtat e njerëzve nëpërmjet Jisu Krishtit” (Rom. 2:14-16).
[16] Maksim Omologjeti, si më lart.
