Kultura dhe Ungjilli
– Vështrim theologjik, bazuar në traditën dhe përvojën orthodhokse –
Kryepiskopi i Tiranës, Durrësit dhe i gjithë Shqipërisë
Fortlumturia e Tij Anastasi Përkthyer nga Kostandin N. Xhuba Globalizmi dhe Orthodhoksia, Tiranë 2004.
Dukuria kulturore në vazhdën e shekujve paraqet një shumanshmëri mahnitëse dhe, ashtu si çdo arritje dinamike njerëzore, me vështirësi përfshihet në përkufizime. Nga ana tjetër, Ungjilli, shpesh shtrembërohet nga formulimet e ndryshme dhe format aktuale të Krishterimit. Ndaj, para çdo studimi të marrëdhënieve dhe të ndikimit të ndërsjelltë të tyre, është e vlefshme që të përcaktohet shtrirja e kuptimit të këtyrë dy termave.
A
SQARIME KUPTIMORE
Termi “kulturë”.
1. Kultura në përgjithësi përbën një fitore të njeriut mbi anët e errëta të vetvetes dhe të shoqërisë, një kapërcim të qenies së tij të thjeshtë biologjike. Kemi të bëjmë me një veprim të ndërgjegjshëm të njeriut, që ta përcaktojë dhe ta rregullojë jetën e tij dhe mjedisin e saj natyror ose, sipas një formulimi tjetër më të ngjeshur, është fjala për “realizime të ndryshme për nga shkalla dhe mënyra e mundësive njerëzore” (M. Weber). Në qytetërime të ndryshme konstatohen disa elemente të qëndrueshme, që mund të quhen”konstante ndërkulturore”. Në mënyrë përmbledhëse ato skicohen si më poshtë:
a) Krijim i një sistemi komunikimi, i një kodi marrëveshjeje, pra i një gjuhe.
b) Zgjidhje që u jepen nevojave parësore të mbijetesës së njeriut lidhur me strehimin dhe ushqimin, pra lidhur me zhvillimin e teknikës dhe ekonomisë elementare.
c) Rregullime në bashkëjetesën e njësisë bazë njerëzore burrë-grua për përjetësimin e llojit.
d) Organizim i bashkekzistencës së njerëzve, fisit, racës, kombit – përcaktim i marrëdhënieve shoqërore.
e) Përcaktimi se ç’është e mirë ose e keqe, pra institucionalizimi i rregullave shoqërore.
f) Shprehje të ndryshme artistike të bindjeve dhe shqetësimeve të individit dhe të shoqërisë.
g) Përjetim i së “shenjtës”, tej realitetit të përditshëm, me një formë religjioze .
Në mënyrë më përmbledhëse, kultura u jep një sërë përgjigjesh dhe zgjidhjesh kategorive themelore të ekzistencës dhe në vazhdim riformohet prej tyre. Përcakton mënyrat e mbijetesës (strukturat ekonomike), të mirën dhe të keqen (moralin), të vërtetën (filozofinë, shkencën), ligjet (të drejtën), të bukurën (artin).
Duke bërë një shtrirje tek dallimi i lashtë bipolar “grek – barbar”, evropianët bënë dallimin ndërmjet “të kulturuarve” dhe “të egërve”. Por, kërkimet më të fundit antropologjike treguan se kultura është diçka mbarënjerëzore. Në të gjitha shoqëritë ekziston një tip kulture, qoftë dhe në gjendje embrionale. Etnologjia bën fjalë për mbi 300 grupe kulturore që u përgjigjen të ashtuquajturve “primitivë”, pra fiseve që rrojnë sipas natyrës. Ashtu siç ka gjuhë që nuk shkruhen, ka edhe kultura pa arritje teknologjike. Me kritere të ndryshme vlerësimi janë theksuar herë pas here kulturat më të zhvilluara. P.sh. Spengleri e kufizon numrin e kulturave superiore në tetë, ndërsa Toynbee kulturat më të rëndësishme njerëzore i rendit në 21 grupime .
Shpesh bëhet dallim ndërmjet termave civilisation dhe culture. Me termin e parë përcaktohet kultura teknike, materiale, ndërsa me termin e dytë, ajo shpirtërore. Kjo ndarje përdoret sidomos në Perëndim dhe lidhet me një periudhë kohore, e cila nën ndikimin e idealizmit dallonte materialen nga shpirtërorja. Por, në pikëpamjen orthodhokse, materia dhe fryma tek njeriu përbëjnë një unitet të pandarë me ndikim të ndërsjelltë. Ndaj, ne preferojmë që t’i konsiderojmë si dy aspekte të së njëjtës frymë njerëzore krijuese.
Këtë linjë uniteti nënvizon edhe konstatimi se kultura është një “grup”, një tërësi, shpesh e pavarur dhe e mëvetësishme dhe jo thjesht një mori elementesh të veçanta.
Eshtë një formë “organizmi”, me enteleki * logjike, që lëviz brenda hapësirës së përgjegjësisë dhe të lirisë njerëzore .
Ungjilli i krishterë.
2. Sipas besimit të krishterë, brenda hapësirës së kësaj krijimtarie njerëzore, e cila lëviz në bazë të vlerave dhe drejtimeve të ndryshme, çasti vendimtar ka ardhur kur vetë Perëndia hyri në mënyrë të qenësishme në ngjarjen historike, kur “Fjala u bë mish dhe ndenji ndër ne” (Jn. 1:14). Kështu përcaktohet tashmë një “arsye” e re ekzistence e njerëzimit dhe një qendër e re jetike e krijimtarisë kulturore. Hyn një enteleki e re, e cila drejton “njerëzoren” dhe mbarë krijesën drejt një “fundi” të ri.
Tashmë këtu, e reja vendimtare nuk është një ide, një parim, një e vërtetë, të cilën e shpall një njeri i urtë (i tipit Gottama Buda) apo një profet që priti një zbulim (si i Muhametit), por personi i Perëndinjeriut Jisu Krisht, që bashkon në mënyrë të paparë dhe të papërsëritshme natyrën hyjnore me atë njerëzore, që bashkohet në mënyrë të qenësishme me “njerëzoren”, me mbarë njerëzimin. Ky person, që lidh historinë me përjetësinë, “për ne njerëzit dhe për shpëtimin tonë”, u kryqëzua, u ngjall, u ngjit në qiell dhe do të vijë përsëri për të gjykuar mbarë botën. Ai nuk korrigjon thjesht ecjen e njerëzimit, nuk propozon shërimin e tij në bazë të një parimi që zbuloi, por na siguron se ai është “rruga dhe e vërteta”, “ngjallja dhe jeta” (Jn. 11:25-26). Krishti “që është po ai dje dhe sot dhe në jetë të jetëve” (Hebr. 13:8), mbetet përherë i bashkuar me natyrën tonë njerëzore, duke e drejtuar atë për në hyjnizim . Këtu gjendet bërthama e Ungjillit.
Që atëherë “Ungjilli i Krishtit” i ndryshon, do të thonim, kromozomet e natyrës njerëzore, i cakton asaj një kod të ri sekret zhvillimi: nga njeriu tek Perëndinjeriu, nga fjala, nga zhvillimi i arsyes, drejt bashkimit të njeriut me Fjalën, shoqërimin e tij me Fjalën e Dashurisë. Dhe njëherësh përcakton transformimin e të gjithë natyrës, e cila lidhet esencialisht me njeriun. Për ata që nuk i besojnë këtij zbulimi, ky qëndrim mbetet një “skandal” dhe një “marrëzi”. Por për “të thirrurit”, pavarësisht nga kultura prej së cilës vijnë, Zoti i Kryqëzuar dhe i Ngjallur, është “fuqi Perëndie dhe urtësi Perëndie” (I Korint. 1:24).
Perceptimi i “Ungjillit të lavdisë së Perëndisë” nuk kryhet thjesht me mendje, me një sistem idesh, por me aktivizimin e të gjithë receptorëve të personit njerëzor. Prandaj, vendi më përfaqësues i perceptimit është vendi i adhurimit, thirrja dhoksologjike e Shpirtit të Shenjtë, për shndërrimin e sendeve të dukshme, bashkimin përfundimtar me Krishtin e gjallë; për koordinimin e të gjithë jetës nën ritmin e Shpirtit të Shenjtë, ribërjen e gjithësisë brenda rrezatimit të veprimeve hyjnore të Trinisë së Tërëshenjtë.
Ungjilli nuk duhet identifikuar me “Krishterimin” real, siç është shprehur në periudha të ndryshme të së kaluarës ose që shprehet sot nga disa bashkësi ose grupe të krishtera. Mangësitë dhe tradhtitë njerëzore nuk janë në gjendje t’i ndryshojnë fuqinë dhe thelbin. Ungjilli – siç është konceptuar brenda Kishës për njëzet shekuj – mbetet kriteri dhe gjykimi i çdo krishterimi real. Çdo rinovim në bashkësinë e krishterë është rrjedhojë e rigjetjes së bërthamës së Ungjillit dhe e vendimit për ta përjetuar në pastërtinë dhe plotësinë e tij. Shprehës autentikë të Ungjillit nuk janë thjesht intelektualët, njohësit e teksteve të Shkrimit të Shenjtë, por ata që e kuptojnë dhe e përjetojnë misterin e Ungjillit, duke u transformuar vazhdimisht në flakën e pranisë së Shpirtit të Shenjtë, ata që rrezatojnë lavdinë hyjnore dhe dashurinë me veprat dhe qenien e tyre.
B
KULTURA DHE PËRVOJA FETARE
Përqasje theologjike.
1. Formulimi se kultura është një realizim njerëzor, ndërsa Ungjilli është ndërhyrja e Perëndisë, me gjithë qartësinë e mirëpritur dhe megjithëse ndriçon një të vërtetë të rëndësishme, i thjeshtëzon mjaft gjërat, ashtu si të gjitha formulimet përcaktuese tepër të qarta. Po ashtu i pamjaftueshëm, mendoj, është formulimi: kultura është një krijim nga poshtë, ndërsa Ungjilli nga lart. Kultura, si veprim dhe arritje e njeriut të bërë sipas ikonës së Perëndisë, nuk gjendet jashtë rrezes së veprimeve hyjnore, nuk është krejt e huaj me frymën e Shpirtit të Shenjtë, që i sundon të gjitha, “të dukurat edhe të padukurat”.
Veprimi krijues i njeriut mbi natyrën është dhuratë, porosi dhe mundësi që u është dhënë nga vetë Krijuesi i njerëzve të parë, si rrjedhojë e “ikonës hyjnore” dhe e ecjes drejt “sipas shëmbëlltyrës” . Për pikëpamjen orthodhokse, shprehja “sipas ikonës” nuk ka humbur dhe as ka dalë jashtë përdorimit me rënien në mëkat të njerëzve të parë. Kështu, njeriu mbeti pritësi i mesazheve të vullnetit të Perëndisë dhe të veprimeve të Shpirtit të Shenjtë. Në rrënjën e kulturës ndodhet një dhuratë dhe një porosi e Perëndisë (Gjen. 2:15). Perëndia i jep njeriut të drejtën dhe aftësinë për të sunduar mbi krijesën (Gjen. 1:28-30). Në kapitujt e parë të Shkrimit të Shenjtë paraqitet një larmi formash, me të cilat gjinia njerëzore udhëhiqet nga Perëndia në rrugën e saj kulturore. Me gjithë mosbindjen njerëzore, Perëndia nuk largohet nga bota në një qiell të paarritshëm , por vazhdon të ketë lidhje dhe dialog me njerëzit, duke lidhur me ta “pakte”. Ai vepron i pari për ecjen korrigjuese të njerëzimit. Me iniciativën e Tij përcakton dhiata të ndryshme me Adhamin dhe Evën, përfaqësues të mbarë gjinisë njerëzore, me Noen dhe bashkësinë njerëzore që shpëton nga përmbytja, me Abrahamin, kreun e fisit të një populli, prej të cilit do të lindte Mesia; me Moisiun, udhëheqësin dhe ligjvënësin e Izraelit, të cilit i është ngarkuar një rol i posaçëm në planin shpëtues të Perëndisë. Në truallin e këtyre “pakteve” zhvillohen më pas kulturat.
Qëndrimi theologjik që mban ndokush kundrejt kulturave të tjera, ka lidhje të ngushtë me faktin se si ai e kupton religjiozitetin njerëzor jashtë kuadrit biblik. Pavarësisht që nga ana etimologjike fjala culture e ka prejardhjen nga rrënja cult, pra edhe kultura rrjedh nga adhurimi, është fakt se, historikisht, përjetimi i së Shenjtës, adhurimi i Perëndisë dhe prirja drejt së përtejshmes janë gërshetuar me kulturën. Vlen të theksohet se edhe 21 kulturat e mëdha, të përcaktuara nga Toynbee, zhvillohen në bazë të së Shenjtës, domethënë të përvojës dhe përjetimit të Hyjnores. Për këtë, kuptimi i drejtë theologjik i religjiozitetit jashtëbiblik është një kyç i rëndësishëm për qëndrimin e drejtë kundrejt krijimtarive kulturore që kanë lidhje të drejtpërdrejtë me të.
Në botën protestante, qëndrimi ndaj feve jashtëkristiane gjatë shekujve të fundit është luhatur – si lavjerrës ndërmjet dy pikëpamjeve mëse të kundërta: nga pozicionimi ekstrem negativ (p.sh. i Theologjisë Dialektike të Barthit dhe pasuesve të tij) deri në pozicionimin ekstrem pozitiv të Shkollës Fetarologjike (Otto, Heiler, Benz) dhe deri në relativizimin e Krishterimit . Kështu, teoritë e ndryshme lëvizin ndërmjet dy “super”-ave: super-mohimit dhe superpranimit. Në mendimin orthodhoks që mbështetet prej 20 shekujsh në bashkëjetesën e vazhdueshme me njerëz me bindje të tjera fetare në rajone dhe kufij të ndryshëm kulturorë dhe që ndjek traditën e Kishës së pandarë të dhjetë shekujve të parë, prirja mbizotëruese është një përpjekje ekuilibri dhe mirëkuptimi, një koordinim me traditat e universalitetit dhe globalizmit. Vihet re se brezat e të krishterëve në epokën kur u përcaktua Kanoni i Dhiatës së Re kishin qëndrim më tolerant. Janë të njohura pikëpamjet e Justinit (+165) mbi “fjalën farore” [spermatikos logos], si dhe e Klementit të Aleksandrisë (+215?) se filozofia greke është “paraedukim i prehjes më Krishtin” dhe se grekët morën “shkëndija të fjalës hyjnore” . Karakteri global i zbulesës hyjnore për të gjitha kombet dhe të gjithë njerëzit dhe dhuntia e ndjenjës fetare, theksohen në veçanti nga Eusebi i Çezarisë (+339). Ky historian i madh kishtar e pranon se “(feja) ishte natyralisht inherente tek ata” dhe ai i konsideron të gjithë njerëzit e të gjitha kohëve, si të dashur tek Perëndia dhe “gëzuan dëshminë” e drejtësisë, të kenë qenë “në fakt të krishterë” .
Vija bazë, që përshkon bindjet e Kishës gjatë shekujve të parë dhe, në vazhdim, mendimin orthodhoks, është se njeriu, i bërë “sipas ikonës së Perëndisë” nuk ka humbur qytetarinë hyjnore. Aftësia e tij krijuese në fushën kulturore lidhet me “pasionin” dhe me “dëshirën …sipas kërkesës së Perëndisë. Dëshira e madhe e njeriut për të organizuar jetën e tij, për të kapërcyer atë çka është, shpreh një drejtim dhe enteleki perëndidhënëse. Arritjet e frymës njerëzore nuk ndodhen jashtë planit, ndihmës dhe dashurisë së Perëndisë . Mendja njerëzore është “hyjnoide” dhe “hyjnore” .
Studimi më sistematik i kulturave njerëzore zbulon një “dualitet” dramatik, veprimin e fuqive demoniake dhe njëkohësisht dëshirën e zjarrtë për të Shenjtën. Gjithashtu, një lloj evolucioni të dyfishtë: një në ngjitje dhe një degjenerues .
Përgjithësisht në Lindje, qëndrimi i Kishës mbështetet mbi sigurinë e Petros se “në çdo komb kush ka frikë nga ai (Perëndia) dhe zbaton drejtësinë, është i mirëpritur prej tij” (Vep. 10:35) dhe në shpalljen e Pavlit në Athinë, se “me anën e tij rrojmë, edhe lëvizim, edhe jemi” (Vep. 17:24-28). Gjërat njerëzore lëvizin brenda sferës së influencës së Diellit të Drejtësisë. Përvoja e krishterë, optimizmi dhe shpresa, kanë si bazë dhe mbështetje faktin se lavdia e Perëndisë shtrihet në mbarë botën. Sa më e paarritshme, e tejkaluar dhe e panjohur është substanca e Perëndisë, aq më shumë veprimet e pakrijuara të saj, lavdia e Tij, përhapen në qiell dhe në tokë, në çdo formë jete dhe ekzistence .
Rëndësia e kulturës në shpalljen e Ungjillit.
2. Formulimi parësor i mesazhit të krishterë u bë në kuadrin e një bote konkrete – të botës semitike. Trupëzimi i Fjalës së Perëndisë nuk u krye në një boshllëk, por në një vend dhe kohë konkrete, në një popull konkret. Çdo formë doketizmi është luftuar ashpër nga Kisha. Ndaj, dogma e Trupëzimit përbën një themel thelbësor për shqyrtimin dhe vështrimin e drejtë të problemit që po trajtojmë.
Ndërkohë që shpallja e mbretërisë së Perëndisë u dëgjua për herë të parë në mjedis semitik nëpërmjet gjuhës aramaike, gjatë kohës së brezit të parë të krishterë po kryhet një kapërcim vendimtar i kuadrit fillestar kulturor. Kisha zhvillohet si në botën semitike, ashtu dhe në atë grekoromake, dhe Ungjilli merr hov dhe formë përfundimtare në fjalën e shkruar në greqisht, gjuhë e ndryshme nga ajo aramaike, në të cilën ishte shpallur fillimisht. Pra, që në fazën e parë adoptohen, por nuk absolutizohen kulturat.
Flaka e Pentikostisë i heq kufijtë gjuhësorë, nacionalë dhe kulturorë. Ka pranim dhe njëkohësisht kapërcim të kulturës. Ungjilli, ndërsa thekson karakterin e përjetshëm dhe të perëndishëm, nuk e ka të vështirë të mishërohet herë pas here në trupin kulturor konkret të kohës. Në Kishën e vjetër bashkekzistenca e kulturave të ndryshme (grekoromake, siriane, egjiptiane), ishte një burim i konsiderueshëm krijimtarie. Tundimi i kohëve moderne ka qenë vështirësia për të pranuar misterin e karakterit të perëndishëm dhe njerëzor të Ungjillit. Kështu, disa tentuan të hiqnin çdo element që kujtonte ndikimin kulturor grek, për të gjetur gjoja shpirtin semitik të Krishterimit (Harnack). Të tjerë u morën me aq përkushtim dhe servilizëm në shkrimin e Ungjillit të shkruar, saqë e humbën frymën jetëbërëse që vepron në trupin mistik të Kishës së gjallë, e cila ka përcaktuar Ungjillin. Të dyja këto pikëpamje e lënë mënjanë dogmën e Trupëzimit dhe të rrjedhojave të tij. Fjala rreth Fjalës dhe misteri i shoqërimit me Të, kanë veshur trupin kulturor të botës.
Sigurisht, nuk ishte jashtë providencës së Perëndisë fakti që Mesia, Shpëtimtari i botës, erdhi në një kthesë historike konkrete, se Ai u lidh me mjedisin konkret judaik, se Kisha e parë u zhvillua në atmosferën e krijuar nga kultura konkrete greke. Kjo botë që u mbështet dhe zhvilloi fjalën njerëzore si një vlerë të përgjithshme dhe supreme, siç nënvizon K. Tsatsos , duke përshkuar për shekuj me radhë orbitën e vet, kishte diagnostikuar ekzistencën e një nocioni më të lartë që e kapërcen arsyen, duke mbërritur, me fuqitë e veta, në kufijtë e pushtetit të fjalës. Kështu, fjala greke jo vetëm e njihte rëndësinë e të Parrëfyeshmit, por tentoi që t’i jepte vendin më të lartë në shkallën e vlerave dhe të pohonte para tij limitet e veta.
Fjala greke kishte filluar të kërkonte tashmë diçka më tutje, dhe kryesisht atë që nuk mund të njihte me fuqinë e vet: natyrën dhe thelbin e të Parrëfyeshmit. Pikërisht, me këto u njoh dhe u familjarizua, duke pranuar Ungjillin; dhe zbuloi besimin dhe shpresën që gjenden tej arsyes njerëzore. Në sintezën e mëvonshme, bota helene përdori të gjitha shprehjet kulturore të saj për t’i shërbyer e për të shpallur të vërtetën e të Parrëfyeshmit, që e zbuloi Krishti i kryqëzuar dhe i ngjallur.
Një pranim të ngjashëm fillestar të kulturës vendase shohim të kryhet edhe në raste të tjera, në Lindje, aty ku u konsoliduan Kishat lokale (p.sh. në Armeni, në Egjipt, në Etiopi). Kultura fillimisht pranohet dhe në vazhdim pagëzohet dhe transformohet. Në stadin e parë, gjuha, organi kryesor i shprehjes së një kulture, bëhet plotësisht e pranueshme si mjet formulimi dhe përhapjeje të Ungjillit. Kështu, gjuha transformohet duke fituar mundësi të reja dhe një dinamizëm të ri. Tekste biblike dhe liturgjike përkthehen në gjuhë të ndryshme dhe kontribuojnë në krijimin e një bashkësie adhuruese autentike lokale. Në Lindje, gjatë shekujve të parë, janë formuar dhe janë përdorur më shumë se dyzet Liturgji dhe janë pranuar zakone dhe mënyra të ndryshme jetese.
Këtë taktikë dhe traditë ndjekin misionarët më përfaqësues bizantinë. Kur Cirili (827-869) dhe Metodi (815-885) përballuan sulmin e klerikëve latinë, se gjoja po kryenin novacion duke këmbëngulur që të përdorej sllavonishtja për ungjillëzimin e popujve sllavë, Cirili paraqitet duke u thënë: “Si nuk keni turp që pranoni vetëm tri gjuhë dhe thoni se të tjerat janë shurdhe e memece… Ne e dimë se ka shumë popuj, të cilët lexojnë libra dhe i thurin himne Perëndisë në gjuhën e tyre: armenët, persianët, avazgët, iberët, sugdejt, gottët, avarët, turqit, hazarët, arabët, egjiptianët etj.” . Përpjekjet e tyre për vendosjen e gjuhës sllave kanë qenë të një rëndësie themelore për të ardhmen e botës sllave dhe, më gjerë, të botës së krishterë, dhe shumë pak ngjarje kanë qenë aq të rëndësishme në historinë e Kishës. Krishterimi perëndimor ka adoptuar këtë taktikë me një vonesë të konsiderueshme: shtatë shekuj protestantët (në periudhën e Reformës) dhe njëmbëdhjetë shekuj romanokatolikët (në kohët e sotme, pas Sinodit II të Vatikanit).
Duke përhapur Ungjillin, bizantinët u interesuan menjëherë që, së bashku me të, të përhapnin edhe krijimtarinë dhe strukturat kulturore që ishin zhvilluar deri atëherë me frymëzimin ungjillor. Ata ofruan gjënë më të përsosur që kishin nga arti, piktura, muzika, arkitektura. Dërguan artistët më të mirë, ndihmuan në ndërtimin e kishave shumë të bukura si simbole të lavdisë së Perëndisë. Kultivuan ndjeshmërinë artistike, ndjenjën e së bukurës që transformon botën.
Por, ata u interesuan gjithashtu për dimensionin shoqëror, politik të jetës, për edukimin, duke ofruar tërë përvojën e tyre të krijuar nga përpjekja e asimilimit të Ungjillit, dhe ndihmuan në zhvillimin e gjenisë krijuese të çdo populli. Kryesisht, ata u ofruan popujve të porsandriçuar të gjitha premisat për t’u zhvilluar në kombe autentike dhe për të pasur mundësi të zbulonin dhe të formonin veten e tyre, të zhvillonin talentet, personalitetin e tyre të veçantë, kulturat e tyre .
Pikëpamja mbi unitetin e botës së krishterë nuk u mbështet në krijimin e një qendre vendimesh dhe administrate si në Perëndim – që do të synonte vendosjen e uniformitetit. Uniteti nuk dëmtohet nga larmia e mentaliteteve, gjuhëve, zakoneve, shteteve. Nuk u synua shkrirja, por evidentimi i karakteristikave specifike dhe veçantive të çdo komuniteti.
Traditën bizantine e ndoqën besnikërisht në përpjekjet e tyre hierapostolike edhe misionarët rusë, duke zhvilluar me origjinalitet dhe guxim metodat misionare që kishin trashëguar nga Bizanti i krishterë: përkthime të librave liturgjikë në gjuhët vendase me përkujdesje sistematike gjuhësore dhe theologjike, krijim i klerit vendas, duke theksuar rëndësinë e bukurisë së kishës, si simbol i dukshëm i lavdisë së Perëndisë në hapësirë, studim i kulturës vendase (p.sh. në Alaskë, në Kinë, në Japoni), adoptim i traditave vendore . Në ditët tona, vazhdon përpjekja orthodhokse në Azi dhe në Afrikë me studimin e të dhënave kulturore lokale, studimin e simbolizmit afrikan, kërkimin e elementëve pozitivë të kulturës së çdo fisi, përkthimin e teksteve liturgjikë dhe kryerjen e Adhurimit hyjnor në dialektin lokal. Nuk është fjala për një strategji të re, por për besnikëri ndaj Traditës prej njëzet shekujsh të Kishës Orthodhokse Lindore.
Që Ungjilli të përjetohet në globalizmin e tij, në çdo vend dhe kohë, çdo popull, në çdo rajon të botës, duhet që të thellohet përsëri në të, ta jetojë brenda kuadrit të premisave të tij dhe ta shprehë me zërin dhe me shpirtin e vet. Çdo komb ftohet që të përdorë tonin e vet, shprehjen e vet në përshtatjen me Ungjillin. Çdo Kishë lokale është e detyruar që të ofrojë dhe të zhvillojë vlerat pozitive të kulturës konkrete sipas temperamentit të saj kombëtar, gjuhësor dhe racor. Gjithashtu, të shqyrtojë në mënyrë kritike, duke pasur si qëllim purifikimin, ato elemente kulturore që i kundërvihen dinjitetit dhe destinacionit të njerëzimit, siç zbulohet nga Ungjilli. Njëkohësisht, çdo Kishë, pa humbur identitetin e saj “lokal”, duhet të zhvillojë “universalitetin” e saj, duke jetuar organikisht traditën, unitetin dhe shoqërinë me “Një Kishë të Shenjtë, të Përgjithshme dhe Apostolike”, me Kishën e së kaluarës, të së tashmes dhe së ardhmes.
C
FUQIA QË UNGJILLI I JEP KULTURËS
Kur Kisha ndesh një kulturë, ndërmerr tre funksione bazë: Së pari, pranon të gjitha ato elemente që harmonizohen me mesazhin e Ungjillit. Së dyti, hedh poshtë në mënyrë kritike elemente të tjera që janë të papajtueshme me të. Së treti, hedh gjak të ri, frymë të re, duke pllenuar çka është pozitive.
Dinamikë e re në kulturën greke.
1. Me pagëzimin e botës greke gjatë shekujve të parë të Krishterimit, filloi një proces reformues që i dha një vitalitet, vrull dhe shkëlqim të ri kulturës greke në perëndim. E “mira” e Platonit mori një gjerësi të re dhe thellësi të re. Mendimi grek bashkoi fjalën me të ndjeshmen, të cilën më pas e ngjiti deri tek e parrëfyeshmja.
Mendimi filozofik i Etërve të Kishës u dha zgjidhje dhe përgjigje të reja qorrsokakëve të vjetër të ekzistencës njerëzore . Arti bizantin gjurmoi mënyra të reja shprehjeje. Ai nuk u kufizua në imitim dhe kopjim të thjeshtë të natyrës materiale; u bë mjet kontakti me trashendentalen, të cilën u përpoq ta paraqesë. Në fushën e së drejtës, Ungjilli caktoi parime të reja për rregullimin e marrëdhënieve njerëzore, duke harmonizuar kontradiktat e vjetra të papajtueshme ndërmjet autoritetit dhe lirisë, individit dhe shoqërisë, realizmit dhe idealizmit. Nga sinteza e parimeve greke dhe kristiane, doli e tërë kultura e sotme evropiane .
Një drejtim të ri kulturës helene i dhanë veçanërisht:
a) Theksimi nga ana e Ungjillit i vlerës unikale të personit njerëzor, me shpalljen e vlerës së paçmuar të shpirtit. b) Vënia e theksit tek liria dhe përgjegjësia e njeriut. c) Shpallja e barazisë dhe vëllazërimit ndërmjet të gjithë njerëzve pa përjashtim. d) Zbulimi i ligjit suprem të dashurisë së painteres dhe flijuese, e cila i vë marrëdhëniet njerëzore në një bazë krejt të re, duke harmonizuar larminë e personave dhe lirinë e tyre. e) Besimi ndaj të pamundurës logjikisht, që i ka dhënë një shtysë të veçantë për tejkalimin e nevojshmërisë në dukje, duke nxitur përparimin dhe kërkimin e çdo lloj të vërtete – edhe asaj shkencore – përtej dukurive. f) Sfida dhe ftesa për tejkalim të vazhdueshëm në jetën shpirtërore, për tendosjen e të gjitha forcave njerëzore, për të lëvizur dhe për të ecur “nga lavdia në lavdi”.
Ungjilli nuk merret me fenomenet dytësore, por shkon drejt e në thelb dhe kërkon të ndryshojë thellësinë e personit njerëzor, ta rilindë atë. Nga ky reformim i brendshëm nisen të gjitha të tjerat. Ungjilli ndryshon aksioma bazë të jetës. I jep besim shumë të madh njeriut; i tregon prejardhjen e vet (“sipas ikonës së Perëndisë”), të ardhmen e tij (hyjnizimin), mundësitë e tij të pashfrytëzuara. Këto i dhanë një frymë krijuese artit, ide të reja dhe vizion profetik mendimit dhe shkencës, vullnet për lartësimin e jetës shoqërore dhe politike.
Sinteza e traditës greke dhe e Krishterimit në kulturën bizantine nuk çoi në amulli. Nga ana e tij, Ungjilli, duke u përjetuar në çdo hapësirë kulture, vazhdon të krijojë në çdo brez figura të shenjta, të cilat në mënyrë profetike gjykojnë shprehjet e ndryshme konkrete të kulturës, duke vënë në dukje devijimet e rrezikshme, personalitete të përkryera që “dëshmojnë” me jetën e tyre “të vërtetën”. Kështu, Ungjilli ruan vazhdimisht rolin e tij kritik, korrigjues dhe rinovues, veprimin dhe fuqinë e tij transformuese. Ai depërton në çdo aspekt të jetës. I gjithë realiteti njerëzor duhet të mbajë flakën e Pentikostisë. Nuk ka asnjë rajon jashtë veprimit të Tij. Jo vetëm bota shpirtërore, por edhe krijesa materiale ftohen në një lëvizje transformimi.
Parimi transformues. “Konstantet Ungjillore”.
2. Duke përcaktuar parimin jetik të kulturës që krijoi orthodhoksia në shoqëritë që e pranuan, do të guxonim të quanim parim transformues, eukaristik, i cili ka si “konstante” shpirtërore Trupëzimin, Metamorfozën, Kryqëzimin, Ngjalljen, Pentikostinë.
Eukaristia hyjnore artikulon jetën. Në të gjitha rajonet ku përhapet besimi i krishterë orthodhoks, që nga kishat katedrale e deri te manastiret e largëta dhe kishëzat më të vogla, miliona besimtarë mblidhen rreth tryezës mistike të Eukaristisë hyjnore, pastrojnë idetë, mendimet, dëshirat, qëllimet e tyre dhe, duke marrë fuqi të re për dashuri, shpresë, paqe, besim, gëzim, të vërtetë, ndershmëri, mirësjellje, përpiqen t’i pasqyrojnë ato në realitetin e përditshëm.
Ritmi adhurues i Kishës koordinon të gjithë jetën dhe, si një zemër e madhe, vë në lëvizje vazhdimisht dhe pastron gjakun e shoqërisë, e rinovon atë nëpërmjet mushkërive të së vërtetave ungjillore, e dërgon deri në enët më skajore të organizmit të shumëllojshëm të shoqërisë. Ungjilli depërton tek personi njerëzor jo thjesht si doktrinë, si predikim, por si një ngjarje ekzistenciale. Ai ngre peshë, transformon, shenjtëron me anën e Shpirtit të Shenjtë. Shprehjet e tjera të jetës janë konsekuenca dhe veprime të personit të transformuar më Krishtin.
Në Kishën Orthodhokse nuk është pranuar asnjë ndarje idealiste ndërmjet një hapësire idesh shpirtërore, fetare dhe të një zone materiale, të ndodhur jashtë veprimeve hyjnore. Trupëzimi i Fjalës u përjetua me të gjitha përmasat dhe rrjedhojat e saj. Theologjia orthodhokse, duke hedhur tej çdo tendencë ndarjeje idealiste midis materiales dhe shpirtërores, këmbëngul në unitetin e natyrës njerëzore, se veprimet hyjnore e transformojnë krejt qenien, atë shpirtërore dhe materiale. Kryqëzimi dhe Ngjallja dominojnë në ndërgjegjen orthodhokse jo si stade të njëpasnjëshme, por si një ngjarje unike, që tregon lavdinë e Perëndisë. Pa mohuar pajtimin midis njeriut dhe Perëndisë, që u krye me sakrificën e Kryqit, mendimi orthodhoks këmbëngul së shpalluri se misteri i dashurisë së Perëndisë arrin kulmin në transformimin final të tragjikes, në fitoren përfundimtare mbi vdekjen, në dhënien e një jete rrënjësisht të re. Emfaza tek Ngjallja përbën elementin përcaktues të moralit të krishterë në Lindje, përshkon çdo mendim dhe veprim, rrit në maksimum besimin ndaj mrekullisë, sigurinë ndaj kapërcimit final të çdo qorrsokaku në jetën njerëzore. Mbush shpirtin me optimizëm për të ardhmen e njeriut. Hedh shpresë dhe fuqi të pallogaritshme për një përpjekje transformuese brenda dritës paskale.
Pas ardhjes së Shpirtit të Shenjtë, njeriu u thirr në një transformim të vazhdueshëm, nën veprimin e Shpirtit, i cili tërheq në këtë proces krijesën – përderisa njeriu është fjala e saj. Thirrja dhe ftesa e njeriut është: “zgjerohu në drejtimin përpara” . Kurrë besimtari nuk mund të pushojë përsëri në të njëjtin vend. Kritika e vazhdueshme e njeriut për personin dhe arritjet e tij, pra kulturën e tij, është një funksion bazë i krishterë. Me pendesën përcaktohet një lëvizje dinamike drejt rinovimit të pandërprerë, gjë që e dallon qartë kulturën e krishterë nga kulturat e tjera, të cilat afirmojnë rendin ekzistues të botës dhe të shoqërisë, thjesht duke iu bindur ligjeve që mendojnë se kanë zbuluar.
Me fuqinë e Ungjillit kultura bëhet procesi i transformimit të mbarë rruzullit me aktivizimin e të gjitha mundësive të njeriut. Vizioni i këtij zgjerimi të vazhdueshëm fuqizohet me anticipimin eskatologjik. Njerëzimi, bota, ndodhen në një evolucion dinamik, ku edhe marrin pjesë. Fundi është fitorja e dashurisë së personave të lirë; harmonia dhe paqja e një jete sipas modelit të Trinisë së Shenjtë. Ky vizion eskatologjik i jep një dinamikë të pakrahasueshme të brendshme energjisë njerëzore. E përtejshmja nuk hipnotizon, por bëhet fuqia e së tashmes.
Trupëzimi, Metamorfoza, Kryqëzimi, Ngjallja, Pentikostia, anticipimi eskatologjik, nuk janë thjesht teza dogmatike, por janë parime boshtore mendimi dhe veprimi, që përcaktojnë moralin, formojnë ndërgjegjen dhe subkoshiencën e besimtarëve, të cilët nga ana tyre bëhen faktorë kulture.
Nuk duam të japim përshtypjen se në hapësirën orthodhokse gjërat lëvizin në mënyrë ideale. Në histori ka shumë gabime dhe devijime. Por, ajo që ka rëndësi është se ka modele të gjalla e të drejta, që shërbejnë si parime themelore. Dhe në bazë të këtyre, mund të kërkohen dhe të arrihen zgjidhje të reja në situata të reja. Gabimet kanë ndodhur dhe ndodhin sa herë injorohen ose lihen mënjanë këto baza ungjillore ose kur nuk janë shfrytëzuar fuqitë e dhëna nga Shpirti i Shenjtë. Kemi të bëjmë me gabime dhe devijime dhe jo me heqje të aksiomave bazë të besimit. Këto “konstante” shpirtërore të Ungjillit e ruajnë absolutisht anën e tyre funksionale në të gjitha epokat dhe shoqëritë, që nga ato më të thjeshta deri tek më të zhvilluarat – nga shoqëritë agrare të së kaluarës deri në ato elektronike të së ardhmes.
* * *
Duke bërë përmbledhjen e këtij vështrimi të shkurtër theologjik mbi Kulturën dhe Ungjillin nga pikëpamja orthodhokse, nënvizojmë se Ungjilli pranon dhe transformon; mishërohet në kushtet e reja dhe reformon me anën e Shpirtit të Shenjtë çdo gjë kulturore, duke i dhënë përmbajtje të re ontologjike.
Kultura që krijon, nuk identifikohet me një rajon, me një popull. Nuk bëhet qark i mbyllur. Eshtë vazhdimisht e hapur ndaj të gjitha grupeve njerëzore. Nuk kërkohet uniformiteti, por unanimiteti në polifoni. Pranimi i shumëllojshmërisë kulturore ka qenë gjithnjë karakteristikë e Krishterimit orthodhoks. Çdo popull, duke ruajtur personalitetin, veçoritë dalluese të tij, mund të shprehet lirisht dhe të krijojë duke përjetuar “konstantet ungjillore”. Përtëritja e vazhdueshme dhe vetëkapërcimi përbëjnë dinamikën e Ungjillit të krishterë.
Kemi të bëjmë me një zgjerim të pandërprerë duke shikuar drejt fundit. Asnjë robëri, në asnjë skemë kulturore në këtë botë, nuk justifikohet, asnjë qark i mbyllur shovinist nuk është i drejtë.
Specifika e Kishave lokale me karakterin e tyre kulturor të veçantë, nuk e pengon unanimitetin e popujve, ndjenjën e thellë të unitetit që po konsolidohet me qendrën mistike të Liturgjisë hyjnore. Misteri i Eukaristisë hyjnore i bashkon të gjithë “në një” më Krishtin, duke shpallur në mënyrë të mistershme përmbushjen e të gjithëve në Të, fitoren përfundimtare të Dashurisë, shoqërinë lavdëruese personash të lirë. Shënim: Dy fjalë për marrëdhëniet e Krishterimit me dy kultura paralele dinamike.
Një interes të veçantë paraqet lidhja e kulturës që është krijuar duke pasur si bazë Ungjillin ndaj dy botëve të tjera: asaj islamike dhe komuniste. Eshtë për t’u theksuar se këto dy botë janë fuqizuar në rajonet gjeografike ku ishin zhvilluar komunitete orthodhokse, për faktin se ato kanë adoptuar dhe shfrytëzuar elemente të konsiderueshme kulturore të kultivuara nga Kisha Orthodhokse. Do të guxonim të formulonim pikëpamjen, se këto botë janë nënprodukte të një Krishterimi heretik dhe fragmentar.
Zakonisht, duke krahasuar periudhën e parë kristiane (shek. I-IV) me periudhën e parë islamike (shek. VII-XI pas Kr.) vërejmë ndryshime serioze. Por, kur e shohim njëherësh Islamin e ri me Bizantin e lulëzuar në të njëjtën kohë (shek. VII-XI pas Kr.), konstatojmë analogji të konsiderueshme dhe ndikime. Ndikimi i kulturës bizantine, i filozofisë greke, i shkencave, i arteve të ndryshme në kulturën islame në zhvillim, është i shumanshëm dhe është realizuar me joshjen dhe rrezatimin e së parës dhe me aftësinë asimiluese të së dytës.
Veç kësaj, komunizmi, me gjithë mohimin e parimeve bazë të Krishterimit, ka adoptuar elemente të rëndësishme nga ky i fundit, i cili kishte paraprirë në viset ku për dhjetëvjeçarë të tërë dominoi ideologjia komuniste: Theksimi i barazisë së njerëzve, rëndësia e elementit material tek njeriu, besnikëria ndaj paradoksales, aspirata për një shoqëri të re, shpresë e theksuar për ardhjen e një bote më të drejtë e më të bukur.
Origjinaliteti dhe diferencimi si i Islamit ashtu dhe i komunizmit, para së gjithash, i dedikohen faktit se ato kanë rishkrirë shumë elemente të Krishterimit, duke i përzier me elementin e imponimit, shpesh të dhunës, me një fushatë agresive. Kështu, ata kërkuan të korrigjonin “skandalin” e lirisë personale, për të cilin këmbëngul Ungjilli, duke theksuar “kush të dojë”. Sigurisht, ky tundim ka ndikuar edhe disa rrethe të krishtera, siç e ka përshkruar shumë bukur Dostojevski në tekstin e tij për Inkuizitorin e Madh, në librin e tij Vëllezërit Karamazov”.
Kisha Orthodhokse mund të rezistojë dhe ta durojë këtë trysni, duke shfrytëzuar pikërisht “konstantet ungjillore”, që u përmendën më lart: duke kultivuar njerëz që përjetojnë misterin e Kryqit dhe shpresën e Ngjalljes, që frymëzohen nga kujtimi dhe morali i martirëve. Kështu, në vitet e sprovës së madhe të Kishave të Evropës Lindore dhe të Lindjes së Afërt nën zgjedhën otomane (shek. XV-XVIII), Kisha, duke shpallur dhe jetuar Ungjillin, ia arriti të mbante të gjallë identitetin kulturor dhe dinamizmin e popujve orthodhoksë, të ndihmonte në mbijetesën e kulturës së tyre dhe, më vonë, në fitimin e lirisë së tyre. Diçka e ngjashme ndodhi në shekullin XVI edhe në Rusi, në kohën e sundimit të tatarëve. Të kujtuarit e këtij kontributi të Kishës Orthodhokse ndihmon popujt në vende të ndryshme për të qëndruar me mirënjohje dhe respekt të thellë para Ungjillit të Krishtit.
Në qarqet e krishtera të Perëndimit, si në kohët e mëparshme me Islamin, ashtu dhe shpeshherë në epokën e sotme me komunizmin, gjen truall mentaliteti i Kryqëzatave, i dhunës dhe i agresivitetit, pra i metodës së kundërshtarit. Por, Kryqëzatat patën efektin e kundërt nga ai që pritej. Për shekuj stabilizuan frikën dhe hijet e dyshimit ndërmjet të krishterëve dhe myslimanëve dhe, përfundimisht, gjymtuan dhe plagosën për vdekje, në vend të Islamit, një nga kulturat më jetike dhe më të lulëzuara, atë bizantine.
Në vendet ku sundoi Islami ose botëkuptimi marksist komunist, Ungjilli e vazhdoi rrezatimin e tij ndaj kulturës dhe të krishterët e vazhduan dëshminë e tyre, kryesisht me formën e pranisë së qetë dhe të qëndresës: (a) Me grumbullimet adhuruese të bashkësisë së besimtarëve, në të cilat kryhet perceptimi i Ungjillit me një dëshirë të zjarrtë dhoksologjike, si dhe familjarizimi i fuqisë së tij brenda misterit të Eukaristisë hyjnore. (b) Me shndërrimin e jetës në Liturgji, me përjetimin e paqes së brendshme, shpresës dhe gëzimit të Ngjalljes në realitetin e përditshëm. Thënia “Krishti u Ngjall!” përmblidhte sigurinë dhe qëndresën e besimtarëve ndaj trysnive të ndryshme të jashtme. Nxitja e asketit rus, Shën Serafimit të Sarovit, u bë tepër e dashur: “Fito paqen e brendshme dhe mijëra shpirtra rreth teje do të gjejnë shpëtimin”. (c) Shpallja e qetë e Ungjillit të Krishtit, kur është dashur, është vulosur me martirizimin e heshtur ose publik. Miliona martirë janë shtuar gjatë pesë shekujve të fundit në gjirin e Kishave Orthodhokse. (d) Një pol serioz tërheqjeje kanë qenë bukuria, hijeshia e krijimeve të kulturës orthodhokse. Ikonat e artit bizantin, kishat, muzika, letërsia, të gjitha nën frymëzimin e Ungjillit, arritjet kulturore të krishtera, jo thjesht u pranuan si pjesë e shpirtit të çdo populli, por për më tepër janë shndërruar në mbartës të Ungjillit. Besimi i thellë që krijoi veprat e mëdha, i akumuluar në to, “u lëshua” përsëri për nga jashtë.
Me mendimin krijues dhe kritikën, të krishterët theksuan sigurinë e tyre se njeriu është i ftuar dhe mundet që të kapërcejë vetveten. Theksuan rëndësinë e paçmuar të personit njerëzor dhe të lirisë së tij. Ky qëndrim kritik vazhdon aty ku është e mundur me anën e dialogut. Në këtë dialog njihet nga ana e të krishterëve se komunizmi ka kontribuar në çlirimin e njeriut modern nga një prirje idealizmi të tepruar, duke theksuar rëndësinë e materies; se ai zbuloi rëndësinë e faktorit ekonomik në formimin e shoqërisë dhe të strukturave kulturore.
Të krishterët, krahas kësaj, nuk janë dakord me përpjekjen që çdo gjë të interpretohet nën këndvështrimin e dinamikës ekonomike, si dukuri dytësore të strukturave ekonomike dhe të vendosen skema dogmatike që janë quajtur a priori “shkencore”. Me pretekstin e mësipërm, këto të fundit imponuan një diktaturë në mendim, që kërkimet shkencore dhe vrullin krijues të njeriut i çoi në një amulli të rrezikshme. Gjithashtu, kritika e krishterë vuri në dukje se materializmi dialektik, duke mos pasur përmbajtje antropologjike të natyrës meritokratike, u vetëburgos në materie dhe në strukturat që krijoi. Nuk ishte kapërcim, por afirmim i këtyre skemave njerëzore. Ideologjia njëpartiake, përderisa mohoi rëndësinë e personit njerëzor dhe lirinë e tij, nuk la shumë mundësi për krijimin e një kulture thelbësore. Imponimi i një kulture të njëtrajtshme dhe monotone gjithnjë e kërcënon njeriun për ta çuar drejt një falimentimi të tmerrshëm.
Nga këto kontradikta brenda hapësirës së ideve dhe “dialogut të jetës”, krijohet shpresa se diçka e re del në sipërfaqe si për format e vjetra të kulturës ashtu dhe për përjetimin thelbësor të Ungjillit. Nëpërmjet devijimeve dhe peripecive të njerëzimit, evoluon qëndrueshëm plani i dashurisë i Perëndisë për transformimin e njeriut dhe mbarë krijesës.
____________________________
1 Sipas një pikëpamjeje tjetër, feja, gjuha dhe kultura janë tri dukuri mbarënjerëzore të ndryshme dhe autonome; gjuha dhe feja nuk duhen llogaritur midis fushave të kulturës. A. Hilkman, “Geschichtesphilosophie, Kulturwissebschaft, Soziologie”, Saeculum XII 4 (1961), fq. 405-420. Që dy të fundit kanë një strukturë të veçantë, është e sigurt, por nuk pushojnë së qeni në varësi të ngushtë reciproke me shprehjet e tjera të kulturës. Më shumë për çështjen e kulturës, shih: N.I. Louvari, “Kultura”, Enciklopedia e Madhe Greke, vol. 20, fq. 459-460. R. Benedict, Patterns of Culture, Routledge and Keagan Paul, London 1935. Al. Papaderos: “Kultura”, Enciklopedi Fetare dhe Morale, vol. 10, vargu 507-514. K. Spetsieris, Filozofia e shoqërisë dhe e kulturës,Athinë 1946. D. Zakinthinos, Hyrje në historinë e kulturës,Athinë 1952. G. Simmel, Philosophic Culture, Putman, New York 1957. Th.St. Eliot, Notes towards the Definition of Culture, Faber, London 1962. I. Theodorakopoulou, Mësime të Filozofisë së historisë dhe kulturës,Athinë 1963, R. Williams, Culture, Fontana Press, London 1981.
2 O. Spengler, Der Untergang des Abendlandes, I-II, Munchen 19181922.
3 A.J. Toynbee, A study of History, 1-12, London 1951-1961. I të njëjtit: The World and West,London 1953.
* Nga greqishtja: Entelekeia, Një realizim ose aktualitet, e kundërta e një mundësie. Në filozofinë vitaliste, një forcë që drejton rritjen dhe jetën.
4 (Shtojcë 1999:) Lidhur me çështjen e kulturës, shih gjithashtu: J. Chay (ed.), Culture and International Relations,Praeger, New York 199). M. Featherstone (ed.), Global Culture, Nationalism, Globalization and Modernity, SAGE, London 1990. M. Carrithers, Why Humans have Cultures. Explaining Anthropology and Social Diversity, Oxford University Press, Oxford, New York 1992. R. Williams, Culture and Society. The Hogath Press, London 1993. A. Milner, Contemporary Cultural Theory. An Introduction. UCL Press, London 1994. H. Bhabha, Location of Culture, Routledge, London 1994. P. Goodal, High Culture, Popular Culture. The Long Debate, Allen and Unwin, St. Leonards, Australia 1995.
5 A. Theodorou, “Doktrina mbi hyjnizimin e njeriut e Etërve Grekë të Kishës deri tek Joan Damaskinoi”, Athinë 1956. G.I. Mantzaridou, Doktrina e Grigor Pallamait mbi hyjnizimin e njeriut,Selanik 1963. P.N. Trembelas, Dogmatika e Kishës Orthodhokse të Përgjithshme, Athinë 1959-61. I. Karmiris, Monumentet dogmatike dhe simbolike të Kishës Orthodhokse të Përgjithshme,Vol. A-B, Athinë 1960-68.
6 Lidhur me shprehjen “sipas ikonës”, shih: P. Bratsiotis, “Vargu a: 26 e Gjenezës në theologjinë orthodhokse”, Orthodhoksia 27(1952), fq. 359-372. I të njëjtit: Njeriu në Dhiatën e Re, Athinë 1955. N. Bratsiotis, Antropologjia e Dhiatës së Vjetër I. Njeriu si krijim hyjnor, Athinë 1967.
7 Pikëpamjen se Perëndia i largohet botës në një qiell të paarritshëm e hasim në shumë besime fetare afrikane. E. Dammann, Die Religionen Afrikas,Stuttgart 1963. J.S. Mbiti, African Religion and Philosophy, London 1969, repr. 1970. A. Yannoulatos, Ruhan’ga, Krijuesi. Kontribut gjatë studimit rreth Perëndisë dhe njeriut të besimeve afrikane, Porefthentes, Athinë 1975.
8 Shih më poshtë, kap. V: Kuptimi theologjik i feve të tjera.
9 Duke folur për filozofët grekë, Justini shkruante: “…Secili prej tyre foli mirë për një pjesë nga fjala hyjnore farore, duke e parë si gjënë më të afërt… Ndaj, sa janë thënë mirë nga të gjithë, janë tonat, të të krishterëve”. Justin Martiri, Apologjia b, 13,3, PG 6, 465.
10 Klementi i Aleksandrisë, Stromateis, 1,5, PG 8, 728A.
11 Klementi i Aleksandrisë, Stromateis, 6,7, PG9, 281.
12 Eusebi i Çezarisë, Paraedukimi Ungjillor, B, 8,13, PG 21, 140B.
13 Eusebi i Çezarisë, Historia Kishtare, A, 4,6, PG 20, 77C.
14 Grigor Nazianzini, Fjalë theologjike, II, 15, PG 36, 45.
15 Po aty, 17, PG 36, 48.
16 N. Arsenjef, Revelation of Life Eternal.An introduction to the Christian message, New York 1965, fq.38-39.
17 Shih shën. 5, kap. II, si dhe më poshtë: kap. V: Kuptimi theologjik i feve të tjera.
18 K. Tsatsos, “Zeniti i frymës greke”, Historia e Kombit Grek,Vol. C 2: Helenizmi Klasik (2) (1972), fq. 244247.Gjithashtu, më gjerësisht, kap.: Kultura e periudhës klasike, fq. 242-570. V. Kyrkos, “Universaliteti i kulturës greke dhe kontakti i saj me Krishterimin”, Historia e Kombit Grek,Vol. 6: Helenizmi dhe Roma (1976), fq. 392-395.
19 I. Zizioulas, “Helenizmi dhe Krishterimi. Takimi i dy botëve”, Historia e Kombit Grek,Vol. 6: Helenizmi dhe Roma (30 para Kr. – 324 pas Kr.), fq. 519-559.
20 A. Yannoulatos, “Bizanti. Vepër Ungjillëzimi”, Enciklopedia Fetare dhe Morale,vol. 4 (1964), vargu 44. I të njëjtit: Metodi dhe Cirili – Tregues Ecurie,Athinë 1966.
21 F. Dvornik, Les Slaves, Byzance et rome au IXe sëcle,Paris 1929. K.S. Latourette, A History of the Expansion of Christianity(The thousand years of uncertainty), London 1938. M. Spinka, A History of Christianity in the Balkans, Chicago 1933. G. Kodidaris, “Bizant, frymë ekumenike”, Enciklopedia Fetare dhe Morale, vol. 4 (1964), vargu 58-84.
22 A. Yannoulatos, “Orthodhoksia në Alaskë”, Porefthentes3((1963), fq. 14-22, 44-47. I të njëjtit, “Orthodhoksia në Kinë”, Enciklopedia Fetare dhe Morale,vol. 7 (1965), vargu 566-581. I të njëjtit, Shërbesa Orthodhokse e mëngjesit në Japoni,Athinë 1971. A. Yannoulatos, “Les Missions des Eglises d’Orient”, Encyclopaedia Universalis, Paris, vol. II(1972), fq. 99-102.
23 C.H. Dodd, The Bible and the Greeks, London 1935. H. Rahner, Griechische Mythen in christlicher Deutung,Zurich 1957. J. Pepin, Mythe et Allëgorie. Les origines grecques et les contestations judëochrëtiennes,Paris 1958. W. Jaeger, Early Christianity and Greek Paideia,Cambridge. Mass., 1962. A. Wifstrand, L’Eglise ancienne et la culture grecque(përkth. nga gjerm. Die alte Kirche und die griechische Bildung),Paris 1962. J.B. Skemp, The Greeks and the Gospel,London 1964. H. Chadwick, Early Christian Thought and the Classical Tradition,Oxford 1966. M. Siotou, Inteligjenca greke dhe besimi i krishterë,Athinë 1971, Shih dhe më lart, shën. 17-18.
24 St. Runciman, Byzantine Civilization, 1933. Përkth. gr. D. Dertzortzis, Kultura bizantine, Galaxias, Athinë 21983. B. Tatakis, La philosophie byzantine, Paris 1949. Përkth. gr. E.K. Kalpourtzis, Filozofia bizantine, Biblioteka e Arsimit të Përgjithshëm, 5, Athinë 1977. H.W. Haussing, Kulturgeschichte von
Byzanz, A. Kroner, Stuttgart 1959. H.A. Wolfson, The Philosophy of the Church Fathers, Cambridge, Mass. 31970. G. Podskalsky, Theology und Philisophie in Byzanz, Byzaninisches Archiv, 15, Munchen 1977. E. Arrweiler -Glykantzi, “‘Helenizmi dhe Bizanti”, Historia e Kombit Grek, vol. 7(1978): Helenizmi Bizantin, Vitet e para bizantine (324-642), fq. 6-29. N.A. Matsoukas, Historia e Filozofisë Bizantine,Selanik 1981 (botim i zgjeruar 1994).
25 P. Kanellopoulos, Krishterimi dhe epoka jonë.Nga Historia drejt Përjetësisë, Athinë 1953. I të njëjtit, Historia e frymës evropiane, nr. a-d, Athinë 1966-1974.
26 Grigor Theologu, Julianit (19), 7, PG 35, 1052A
27 A. Yanoulatos, Islami – Vështrim fetarologjik, Athinë 1976, bot. 4-t 1985 (gr.).
28 F. Dostojevski,Vëllezërit Karamazov, Përkth. gr. A. Aleksandrou, bot. Govosti, Athinë pa vit, vol. B, fq. 99-121, si dhe botimi në shqip.
