Gjatë shtatëdhjetë e tre viteve në shekullin e tetëmbëdhjetë, froni patriarkal i Konstandinopojës i ndërroi patrikët dyzet e tetë herë. Disa e mbajtën pozitën e patrikut edhe pesë herë në kohë të ndryshme. Ky është një tregues i gjendjes së tmerrshme në të cilën të krishterët po jetonin nën sundimin turk. Ndonëse disa serbë arritën të emigronin në Austri dhe Hungari ku iu dhanë dioqezat e tyre, për ata të krishterë që mbetën nën kontrollin turk kjo ishte ora më e errët. Kjo kohë ishte periudha kur atje jetonin tre nga shenjtorët më të mëdhenj të kohëve moderne.
Shën Kozmai i Etolisë
Shën Kozma Etolasi (v. 1779) është quajtur misionari më i madh i Greqisë moderne dhe ati i kombit modern grek. Shën Kozmai ishte një murg i Malit Athos i cili e la Malin e Shenjtë për të përhapur ungjillin e Krishtit tek grekët që jetonin nën shtypjen turke. Shenjti nuk ka lënë shkrime të tij. Megjithatë, ai ishte një predikues dhe mësues i shquar, fjalët e të cilit janë shkruar. Ai ishte, gjithashtu një mrekullibërës. Shën Kozmai vdiq me një vdekje martiri nga duart e turqve.
Shën Makario i Korinthit
Shën Makario i Korinthit (v. 1805) ishte bashkëkohasi më i ri i Shën Kozmait. Ai e kaloi kohën në Malin Athos ku mbrojti zbatimin e drejtë të praktikave liturgjike orthodhokse. Ai ishte një predikues misionar që ishte zgjedhur peshkop i Korinthit, por që nuk ishte në gjendje të funksiononte në këtë pozicion. Ai është i famshëm për ngulmimin e tij për nevojën dhe përshtatshmërinë e marrjes në rregull dhe të shpeshtë të Kungatës Hyjnore. Shenjti shkroi shumë shkrime shpirtërore, shumë nga të cilat janë rreth temës për nevojën e besimtarëve për të marrë pjesë në Misteret.
Shën Nikodhim Agjioriti
Shën Nikodhim Agjioriti (v. 1809) ishte në të njëtën frymë më Shën Kozmain dhe Shën Makarion. Ai ishte, gjithashtu një murg në Malin Athos ku ishte një nga udhëheqësit e rilindjes shpirtërore të orthodhoksisë greke nën sundimin turk. Ai njihet më tepër për botimin e shkrimeve të tij shpirtërore, përfshirë ato të Shën Makarios së Korinthit. Vepra e tij më e famshme është Filokalia, një përmbledhje e shkrimeve shpirtërore dhe asketike të Etërve të Kishës së Lindjes.
Rusia: Sinodi i Shenjtë Qeverisës
Shekulli i tetëmbëdjetë ishte një periudhë vështirësishë të mëdha për Kishën orthodhokse në Rusi. Pjetri i Madh sundoi deri në 1725, duke marrë titullin e perandorit. Ai e sundoi Kishën me pushtet të fortë, duke nënshtruar atë krejtësisht në kërkesat dhe dëshirat e tij personale. Kur patriku Adrian vdiq, në 1700, Pjetri emëroi peshkopin ambicioz të Novgorodit, Stefan Iavorski (v. 1772) të mbante detyrën, duke i premtuar zgjedhjen. Në 1721, Pjetri nxorri Rregullin Kishtar. Ky u shkrua nga ukrainasi i protestantizuar Theofan Prokopoviç (v. 1738), dhe e suprimoi patriarkanën e Kishës Ruse. Sinodi i Shenjtë Qeverisës u vendos në vend të saj.
Sinodi i Shenjtë përbëhej nga peshkopë, priftërinj dhe laikë të emëruar nga perandori dhe nën kontrollin e tij nëpërmjet kreut të tij laik, zyrtarit qeveritar të quajtur ober-prokurator. Sinodi i Shenjtë ishte modeluar që të përputhej me sistemin administrativ të kishave protestante të Perëndimit, të cilat Pjetri i admironte dhe i kishte zili. Ky dhunim rrënjësor i rregullit kanonik, tradicional të Kishës orthodhokse në Rusi – detyruar mbi Kishën nga perandori – u miratua dhe u njoh zyrtarisht nga patrikët e Lindjes. Kjo zgjati deri në 1918, kur përsëri një patrik u zgjodh për Kishën Ruse dhe u anullua metoda jo-orthodhokse e administrimit kishtar.
I pari president i Sinodit të Shenjtë Qeverisës, i emëruar nga Pjetri i Madh, ishte Stefan Iavorski, një ukrainas i latinizuar. Hartuesi i tij, siç e kemi parë, ishte Theofan Prokopoviç, një njeri me prirje protestante, nga vendet e jugut me influencë perëndimore. Kjo situatë e kishtarëve udhëheqës të orthodhoksisë, si në Rusi ashtu edhe në zotërimin turk, që ishin: ose pro-roman, ose pro-protestant, duke mbrojtur ose pozicionet latine ose të reformës në teologji, devotshmëri dhe administrimin kishtar, ishte tipike e kohës. Tradita e gjallë e Kishës kishte humbur nëpër rrethanat historike. Udhëheqësit e Kishës Orthodhokse ishin të detyruar të zgjidhnin dhe të mbronin pozicione që ishin të huaja për frymën dhe përmbajtjen e Orthodhoksisë patristike tradicionale dhe sinodale.
Rusia: Epoka e Petërsburgut Perandorak
Periudha dekadente e Epokës së Petërsburgut Perandorak të Rusisë që zgjati deri në shekullin e njëzet ishte një kohë ripërtëritje shpirtërore në Kishë. Kjo filloi me rizbulimin e parë të burimeve tradicionale orthodhokse brenda rretheve murgërore. Pais Veliçkovski (v. 1794), një murg moldavian, udhëtoi në Malin Athos dhe u kthye në Rusi me thesaret e Filokalisë. Murgu e përktheu antologjinë në sllavishten kishtare. Qysh prej fillimeve të tij, u zhvillua tradita ruse e udhëheqësve shpirtërorë të quajtur stareci ose pleqtë. Lulëzimi më i madh i këtij zhvillimi erdhi në shekullin e nëntëmbëdhjetë në manastirin e Optinës.
Shenjti më i shquar i Kishës Ruse në shekullin e tetëmbëdhjetë ishte Shën Tikoni i Zadonskit (v. 1783). Tikoni ishte peshkop i Voronezhit që e la detyrën e tij – ndoshta po aq shumë prej dëshpërimit dhe zhgënjimit sa edhe prej shendëtit të lig – për të jetuar jetë murgërore. Ai ishte i zhytur thellë në shkrimet e shenjta dhe në shkrimet e Etërve të Kishës, veçanërisht në ato të Shën Joan Gojartit. Ai i njihte, gjithashtu autorët e devotshëm të krishtërimit perëndimor. Shën Tikoni shkroi shumë libra, përfshirë Mbi Krishtërimin e Vërtetë dhe ai pati një letërkëmbim të madh për drejtimin shpirtëror dhe këshillimin baritor.
Hierarku udhëheqës rus i shekullit ishte Mitropoliti Platon i Moskës (v. 1812), autor i teksteve teologjike; nxitës i studimeve historike; dhe arkitekt i planeve për kthimin e Besimtarëve të Vjetër në kungim me Kishën Orthodhokse.
Misioni në Alaskë
Gjatë shekullit të tetëmbëdhjetë misionarët rusë filluan të lëviznin përmes Siberisë. Në 1794 murgjër prej manastirit të Valamit në Finlandën Ruse arritën në ishullin e Kodiakut në Alaska. Në këtë grup të parë misionarësh që arritën në brigjet e Amerikës së Veriut ishte Shën Hermani i Alaskës, shenjti i parë i kanonizuar i Kishës Orthodhokse në Amerikë.
Perëndimi
Shekulli i tetëmbëdhjetë në Perëndim ishte një kohë rigjallërimi dhe ekspansioni misionar. Xhon dhe Çarls Uesli (John dhe Charles Wesley, v. 1791 dhe 1788) filluan lëvizjen Metodiste në Kishën e Anglisë që vazhdoi në “zgjimin e madh” në Amerikë. “Zgjimi” ishte një lëvizje rigjallërimi kushtuar prishjes së ndarjeve ndërmjet kishave të ndryshme protestante. Të gjithë besimtarët protestantë janë thirrur në bashkim nëpërmjet besimit në Jisuin si një Shpëtimtar personal. Xhonatan Eduards (Jonatan Edwards, v. 1758) dhe Xhorxh Uajtfilld (George Whitefield, v. 1770) ishin udhëheqësit e kësaj lëvizje rigjallëruese në Amerikë.
Në të njëjtën kohë deizmi ishte popullor në Evropë dhe në Amerikë. Deizmi ishte një produkt i periudhës së iluminizmit dhe romantizmit, që pohonte ekzistencën e një Qenie Supreme të shkëputur nga bota, jo i vetë-zbuluar dhe i jo i përfshirë në çështjet e njerëzve.
David Hjum (David Hume, v. 1776) në Angli dhe Emanuel Kanti (v. 1804) në Gjermani zhvilluan filozofinë që e hiqte Perëndinë, lirinë dhe pavdekësinë nga sfera e arsyes njerëzore. Kështu, krishtërimi thjeshtohej në një fe të besimit personal, të përkushtimit të devotshëm dhe veprimit etik.
Filozofia iluministe ishte pararendësja e drejtpërdrejtë e teologjisë liberale protestante të shekullit nëntëmbëdhjetë. Kjo teologji u udhëhoq nga “ati” i saj, Frederik Shlaiermaker (Frederich Schleiermacher, v. 1834), i cili i shkroi fjalimet e tij për “jobesimtarët e kulturuar” të kohës, duke i thirrur ata te një “ndijim” fetar… shprehja më e madhe e të cilit ishte feja e Jisuit. Arritja më e madhe frymëzuese shpirtërore e krishtërimit perëndimor në këtë shekull ishte muzika e J.S. Bah (v. 1750), G.F. Handel (v. 1759), W.F. Moxart (v. 1791) dhe L. Von Beethoven (v. 1827). Kisha Romane e shekullit të tetëmbëdhjetë përjetoi si një ekspansion të madh misionar ashtu edhe një konflikt të madh me frymën iluministe që çoi në revolucionin kundër Kishës dhe Shtetit në Evropë dhe në Amerikë. Në 1773 urdhëri jezuit u shpërnda nga papa nën presionin shekullar. Shumë nga jezuitët gjetën strehim në Rusinë e Katerinës II të Madhe. Ajo ishte një ithtare e frymës së iluminizmit francez, duke mbyllur gjysmën e manastireve gjatë mbretërimit të saj. Ajo i konfiskoi të gjitha pronat e manastireve dhe i kufizoi së tepërmi – me masa administrative dhe ligjore – numrin e thirrjeve murgërore në Kishë.
