Besimi.
Panajotis N. Trempela Përkthyer në shqip nga Dhimitër Beduli Botim i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë
Tiranë, 1994
Është i denjë besimi për logjikën e njeriut?
Kur njeriu drejton sytë e tij nga bota e jashtme, prej rregullit dhe harmonisë së admirueshme që zotëron në të, arrin te ideja e Perëndisë, krijuesit të të gjithave. Dhe kur përqendron pastaj tërë mendimet e veta në brendshmërinë e tij, ndjen se dëshirat e tij më të thella dhe rrahjet më të gjalla të zemrës së vet drejtohen ndaj një bote tjetër, krejt të panjohur dhe të padukshme për të, por që ekzistencën dhe jetën e lumtur të së cilës e parandjen. Para kësaj bote shpirtërore, bota që ndiejmë dhe shohim, s’është veç një përfytyrim i dobët, pasqyrë e mangët, në të cilën mezi dallojmë një hije të vogël të asaj madhështie qiellore.
Të ngjashëm me ata shëtitës të natës, që kalojnë ngadalë anës së një liqeni të qetë dhe të paqshëm, shohim, si ata, pasqyrimin e dobët dhe tërheqës të maleve të përjetshme të botës së përmbindijshme që ngrihen madhërisht larg nesh, afrohemi te ajo me anë të kërkimeve të logjikës sonë, por nuk mund ta kapim dhe ta vëzhgojmë drejtpërsëdrejti.
Arrijmë para pragjeve madhështore të kësaj skene qiellore dhe të vërtetë, por është e pamundur që të hyjmë në të përbrendshmet e saj.
Por mendja e njeriut nuk rri e qetë. Në qoftë se nga vëzhgimi i botës mësoi që ekziston Perëndia, kjo njohje nuk është e mjaftueshme. Do që të hyjë brenda në substancën dhe natyrën e Krijuesit.
Do që të mësojë vullnetet dhe punët e Tij, të sigurohet mbi qëllimet e përkujdesjes së Tij të tërëmirë dhe të informohet më plotësisht mbi shkakun për të cilin mirësia e Tij krijoi botën. Në qoftë se njeriu nga vëzhgimi i vetvetes mësoi që shpirti i tij drejtohet ndaj një botë tjetër më të përsosur, kjo njohje nuk e kënaq. Do që ta vëzhgojë këtë botë. Do të shikojë cila do të jetë gjendja përfundimtare e shpirtit të vet, cila do të jetë jeta e tij e ardhshme dhe e përjetshme. Mendja e njeriut nuk rri e qetë. Edhe me shumë të drejtë. Sepse nuk është fjala vetëm që të kënaqë një kureshtje të thjeshtë. Është fjala që të kuptojë disa të vërteta jetike, të cilat derdhin dritë të plotë në problemin e jetës edhe japin drejtimin e duhur në këtë jetë. Si, pra, do të mundë njeriu, duke hyrë në kufijtë e përmbindijshëm të botës shpirtërore, të marrë njoftime, me të cilat do të kënaqej etja e shpirtit të tij? Me anë të besimit.
Dhe me të vërtetë. Njeriun, që është një me ne, të cilin e shohim dhe e dëgjojmë, me të cilin vijmë në kontakt direkt dhe të ngushtë, nuk mundemi ta njohim krejtësisht në brendshmërinë e tij. Ç’mendon, ç’gjykon, ç’studion, ç’ka ndërmend të bëjë, ç’dëshiron, është e pamundur, krejt e pamundur ta dimë, po qe se vetë ai nuk na e shfaq. Ca më tepër është e pamundur pra, që vetë ne të vëzhgojmë dhe të mësojmë natyrën e Perëndisë së pakufishme, vullnetin dhe jetën e lumtur! Oqeani i natyrës hyjnore është i pambaruar dhe i pafund dhe vetëm një i palogjikshëm do të kujtonte se mundet ta masë. A! Jo. Për të gjitha problemet që qëndrojnë mbi ndijen tonë, vetëm atëherë do të mësojmë, kur do të na i shfaqë Perëndia. Dhe vetëm aq sa do të na zbulojë Perëndia. Ai do të flasë dhe ne me shpresë do të dëgjojmë. Ai do të thotë dhe ne me përulje do të bindemi. Ai do të zbulojë dhe ne do të besojmë. Po, do të besojmë. Sepse besimi është e vetmja udhë, me anën e së cilës do të mësojmë çka nuk mundemi të kuptojmë dhe të vëzhgojmë me anë të ndjenjave tona lëndore.
Por jo, thonë shumë. Besimi na flet për gjëra të pahetueshme, kurse ne jemi miq të pozitivizmit dhe pranojmë vetëm atë, të cilën më përpara dhe e kuptojmë. Çdo gjë që nuk mundemi ta prekim me duart tona dhe ta dallojmë me sytë tanë, nuk mundemi dhe ta besojmë. Me fjalë të tjera pretendojnë të zbresin Perëndinë e tërëlartë në nivelin e tyre të ulët dhe, duke e futur në laboratorin e tyre anatomik, ta shtrijnë mbi shtratin kirurgjikal që ta ekzaminojnë si ndonjë të vdekur të zakonshëm. Pretendojnë, që me po ato masa dhe mjete, të hetojnë botën e dukshme dhe të padukshme, d.m.th. dy botë që ndryshojnë dhe qëndrojnë larg njëra tjetrës pa masë. Duan që të prekin me duar lëndore qenien shpirtërore. Edhe megjithëse me anë të teleskopit vëzhgojnë yjet që qëndrojnë mbi kryet e tyre, pretendojnë që me po atë vegël, të shohin edhe botën shpirtërore që është tej asaj lëndores. Dhe besimin? E kujtojnë të padenjë për logjikën njerëzore.
Por a është me të vërtetë i padenjë besimi për logjikën tonë? Ja pyetja, përgjigjen e së cilës vijmë të japim duke treguar më parë se ç’është besimi.
I
1. Besimi është bindje, siguri e padyshimtë për një të vërtetë. Që të kuptojë njeriu plotësisht çka është besimi, duhet të marrë parasysh se dy janë udhët, me anën e të cilave mundet njeriu të formojë një bindje dhe një siguri për një gjë ose për një të vërtetë: udha e besimit dhe udha e dijes ose e shkencës.
Kuptoj me anë të shqisave një gjë. E shikoj me sy. E prek me gishtërinj. E hetoj nga të gjitha anët. Dhe drejtpërsëdrejti, vetëm me anë të dritave të mendjes sime, fitoj mbi ekzistencën dhe përgjithësisht mbi formimin e saj dije të plotë e të sigurt. Pra, prej vetëkuptimit dhe prej veprimit të drejtpërdrejt të fuqive të mia mendore, fitova një bindje dhe një siguri për të. Për sa i përket pra, kësaj gjëje, nuk besoj më, por di.
Por është fjala për një fakt tjetër, i cili ngjau, ose në kohë të shkuar, ose larg meje. Ose për një send, që është edhe tani, por nga i cili më ndan një distancë e madhe. Si, pra, do të formoj bindjen në këtë rast? Po t’u jap besim fjalëve të një dëshmitari që e ka parë vetë dhe që meriton për besim. Pra, po të besoj. Kështu që me anë të udhës së besimit arrij përsëri në siguri. Jam gjithashtu i sigurt me anë të tij për ekzistencën, për shembull të Athinës, të Romës, të Londrës, të cilat nuk i pashë kurrë, aq sa është i sigurt edhe ai, i cili i ka vizituar. Kam edhe tani po atë bindje mbi formimin dhe përfundimin e asaj beteje fitimtare në të cilën nuk mora pjesë, aq sa edhe ai që mori pjesë edhe e pa. Jam njësoj i bindur për kryengritjen e 1821-së, për betejën në Pllatees, për triumfin e Maratonës, për betejën detare të Salaminës, sa edhe për luftërat fitimtare të 1912-ës, sa edhe për luftën fatkeqe të fundit, të cilat janë fakte të kohës që u zhvilluan para syve të mi.
Ndryshimi pra, ndërmjet besimit dhe dijes nuk qëndron në atë që gjoja me anë të besimit fitojmë një siguri më të vogël nga ajo që na jep dija. Jo. Mjafton që ai, ndaj të cilit besoj, të jetë i meritueshëm për besim, dhe atëherë besimi im më jep po atë siguri të padyshimtë që më jep edhe dija. Ndryshimi ndërmjet besimit dhe dijes është ky: Në dijen fitoj bindjen me anë të vetëkuptimit tim. Kurse në besimin bindja më jepet me anë të dëshmisë së të tjerëve.
2. Po a është vallë besimi i denjë për logjikën tonë? Në këtë pyetje nuk do të ishte zor që të japë njeriu një përgjigje pozitive, vetëm po të merrte parasysh, se duke qenë fjala akoma edhe për gjërat njerëzore, edhe për vetë të vërtetat e kësaj bote të dukshme, siguria jonë bazohet shumë herë mbi besimin. Të vërtetat më elementare që kanë lidhje tepër të ngushtë me vetë ekzistencën tonë nuk bëhen pronë e jona veçse me anë të besimit. Filozofi Seneka, i cili nuk qe ndriçuar nga drita qiellore e së vërtetës ungjillore, e kishte kuptuar këtë edhe prandaj detyrohet të deklarojë se “me anë të besimit njeriu fiton sigurinë mbi pjesën më të madhe tëgjërave” (Ep. 94).
Dhe me të vërtetë. Tërë jeta e njeriut mbi dhe bazohet mbi besimin dhe kalon nën pushtetin dhe ndriçimin e besimit. U linde? Duke qenë një foshnjë e dobët në fillim, zhvillohesh më pas duke kuptuar veten tënde. Kujt i detyrohet lindja jote? Kush është babai yt dhe cila nëna jote? Pyetje tepër të thjeshta dhe tepër elementare. Megjithëkëtë, edhe për këto nuk mund të formosh vetë një bindje, me anë të kuptimit tënd. Do të fitosh siguri me anë të besimit. Do t’i japësh besimin sigurisë së prindërve të tu, të farefisit tënd, të miqve dhe të njohurve të shtëpisë sate, edhe nga dëshmimi i tyre ke për të mësuar se ai është babai yt, ajo është nëna jote.
”Por besimi, thotë Ciceroni, përbën edhe themelin e të gjitha çështjeve që kanë lidhje me dallimin e gjësë sime dhe të gjësë sate” (de aff. 1.7.). Dhe sigurisht, që të provoj se kjo shtëpi është e imja, se më përket që prej shumë vjetësh, duhet që të paraqis titra, të përiki në veprime noteriale, në shkresa zyrtare. Duke paraqitur këto, detyroj çdo njeri që dyshon, të bindet, të pranojë, të besojë, që me të vërtetë kjo shtëpi, ajo arë, ajo vreshtë është prona ime. Pranon, jo për arsye se qe vetë në atë kohë kur unë blija këto prona edhe pa të hollat që numërova. Jo. Pranon, duke dhënë besim, duke u bazuar në dëshmimin e këtyre dokumentave zyrtare.
Por edhe gjykatësi kur jep të drejtën, ku do ta bazojë vendimin e vet? Në besimin. Që të sigurohet se cili ka të drejtë, duhet t’u besojë dëshmimeve të atyre, të cilët ose kanë parë, ose kanë dëgjuar. Ai, nga vetvetja, nga kuptimi i drejtpërdrejt i gjërave, është krejt e pamundur që të formojë bindjen e vet. I vetmi shërbim, që kuptimi i vet mund t’i ofrojë në këtë rast, është të dallojë se kush nga dëshmitarët është i meritueshëm për besim. Por, sidoqoftë, bindjen e vet, sigurinë për të gjykuarin, do ta formojë me anë të besimit.
3. Le të shkojmë pak më poshtë: në fushën e dijes dhe të shkencës. Akoma edhe atje, besimi luan rolin më kryesor. Sepse ai është toka në të cilën rritet e lulëzon pema e dijes. Pa besimin, dija bëhet krejt e pamundur. Sepse për të mësuar diçka, duhet të mësohem. Dhe që të mësohem duhet të jap besim në fjalët e mësuesit tim. Hyj p.sh. si nxënës në shkollë. Po të filloj të dyshoj, duke mos pranuar si të vërteta dhe të drejta mësimet e mësuesit, atëherë është e pamundur të mësoj.
Por ja, unë, pas pak kohe, po lë bankat e mësimit dhe hipi në katedrën e mësuesit. Në qoftë se më parë isha nxënës dhe besoja, tani jam mësues dhe besojnë të tjerët te unë. Në qoftë se më parë isha pushtuar prej padijes, tani kam autoritetin e një shkencëtari të madh. Kam pra, edhe tani nevojën e besimit? Asnjë s’mundet ta kundërshtojë. Për besim kemi nevojë, jo vetëm kur na hapen dyert e tempullit të ndritshëm të dijes, por edhe kur hyjmë në oqeanin e paanshëm të saj. Shkencat e historisë, të gjeografisë, madje edhe vetë ato që quhen shkenca pozitive bazohen mbi besimin.
Si hartohet dhe si dokumentohet historia e epokave të vjetra dhe e shekujve të kaluar? Burime të saj janë informatat, që na japin bashkëkohësit me anë të shkrimeve, që shpëtuan deri sot, mbishkrimet, që lexojmë mbi monumentet e ndryshme, shkresa të ndryshme etj. Historiani këshillohet me këto burime dhe, si bazohet e beson në to, sigurohet për sa kanë ngjarë gjatë shekujve të kaluar. Pra, beson.
Por përsa i përket historisë, roli i besimit rritet edhe më. Në qoftë se një historian, duke dashur të marrë njohuri mbi historinë e përbotshme, do të pretendonte që vetë ai edhe me anë të studimit të drejtpërdrejt të të gjitha burimeve, të të gjitha mbishkrimeve që ndodhen kudo edhe të dokumentave të tjera që u ruajtën deri në ditët tona të formojë një bindje, sigurisht që nuk do t’ia arrinte qëllimit sikur të harxhonte dhe tërë jetën e vet, sado e gjatë që mund të supozohej kjo. Çfarë detyrohet pra, të bëjë? Merr në duar veprën e një kolegu, që u mor posaçërisht me atë burim historik, veprën e kolegut tjetër, që ka studiuar me kujdes atë mbishkrim dhe kështu, duke patur parasysh shumë vepra dhe duke patur besim në studimet punëdashëse të kolegëve, të mundet të formojë një bindje mbi historinë e përbotshme. Ku pra, bazohet shkenca e historisë? Mbi besimin.
Po këtë mund të thotë njeriu, madje dhe ca më tepër, për shkencën e gjeografisë. Po të thonim për këtë: duhet të shoh që të besoj, do të ishim të detyruar të bënim udhëtime tepër të lodhshme dhe të rrezikshme, vetëm e vetëm që të siguroheshim që kryeqyteti i Japonisë është Tokio dhe i Persisë (Iranit) Teherani. Edhe po të dëshironim që në këtë mënyrë të hartonim dhe një vepër gjeografie, do të duhej që të kalonim tërë jetën tonë, dhe më në fund të mos arrinim as gjeografinë e një shteti të vetëm ta paraqitnim të plotë.
Por edhe vetë shkencat natyrore a nuk bazohen në besimin? Këto bazohen në vëzhgimet që kanë bërë shkencëtarë të ndryshëm, vëzhgime të cilat i çuan në përfundime dhe konkluzione të caktuara. Çdo lëvrues i ri i shkencave pozitive është i detyruar të besojë në sigurinë e shkencëtarëve më të vjetër. Përndryshe, po të ketë pretendimin, që më përpara të ekzaminojë ai vetë, e pastaj të besojë, ekziston rreziku që jo vetëm të mos përparojë në fushën e shkencës, por edhe të arrijë në dështime të tmerrshme.
Mjeku shkencëtar p.sh. u bë i tillë, sepse pati besim në autoritetin e veprave mjekësore, të cilat u shkruan me vëzhgimet e njërit dhe të tjetrit. Po të supozohet se nuk besonte, por lihej vetëm në dritën e vëzhgimeve të tij, ç’do të ngjante? Duhet të kalonte tërë jetën e vet dhe të çonte shumë njerëz në varr, vetëm që të arrinte në disa njoftime elementare mjekësore.
Dhe mbasi pra, tërë jeta jonë mbi dhe bazohet mbi besimin, mbasi çdo dije e përgjithshme lind dhe zhvillohet mbi tokën e besimit, pse të na duket e çuditshme në qoftë se edhe vetë jeta fetare bazohet mbi besimin? Si edhe përse do të kishim të drejtë të pretendojmë që jeta jonë fetare të përjashtohet nga ky ligj i përgjithshëm i besimit, që shtrin pushtetin e vet kudo? Shohim nevojën e domosdoshme që t’u besojmë njerëzve, kur me gojën e tyre sigurohemi për veprime të ndryshme të botës. Dhe Perëndinë, pra, i cili na mëson të vërteta të përmbibotshme, që kalojnë krejtësisht ndijen tonë, nuk duhet ta besojmë? Duke qenë fjala për gjëra të botës, besimin e quajmë të denjë për logjikën tonë. Dhe kur është fjala për gjërat qiellore dhe të përmbibotshme ky do ishte i padenjë për ne?
4. A! Jo. Besimi është i denjë për logjikën tonë. Që është e vërtetë kjo gjë, njeriu do të mundej të bindet më plotësisht po të marrë parasysh që besimi bazohet gjithmonë mbi dijen. D.m.th. para se të besoj kam të drejtë ose, më mirë, jam i detyruar të sigurohem që dëshmimi të cilin thirrem të besoj meriton besim. Dhe si të kuptoj më parë që meriton besim, si të hetoj titrat dhe tërë dokumentat dhe t’i gjej të vërteta, atëherë a ka gjë më të drejtë, më të logjikshme, më të hijshme se të dhënit e tërë besimit tim atyre?
Nga kjo, që besimi i mirëkuptueshëm bazohet mbi dëshmimin e dëshmitarëve që meritojnë plotësisht besim, gjithsecili kupton se bie vetvetiu çdo kundërshtim, të cilin mund ta lindë fakti që të tëra fetë, madje edhe ato të gabueshmet bazohen mbi besimin d.m.th. se në qoftë që të tëra fetë e gabueshme lypin besim nga pasuesit e tyre dhe me anë të besimit mundën të forcojnë gabimin e tyre, kjo nuk provon ndonjë gjë kundër besimit të krishterë, kjo nuk prek aspak të vërtetën që besimi është i denjë për logjikën tonë; sepse, thënë thjesht, puna nuk është që njeriu të besojë pa hetuar dhe në mënyrë të verbër.
Jo. Nuk detyrohem të besoj lehtë duke i dhënë besim kujtdo. As duhet të arrij në një fanatizëm dhe supersticion të verbër. Besimi i krishterë derisa qe i pastër, kurrë nuk u shfaq duke djegur bibliotekat, duke përkrahur supersticionet dhe errësirat e padijes ose duke mbajtur thikë për të detyruar të tjerët. Ka dashur gjithmonë dritën, nuk kundërshtoi vëzhgimin, s’pati frikë nga kontrolli. Krishti dhe apostujt e Tij kërkuan nga njerëzit besimin, por njëkohësisht u dhanë atyre dokumenta të qarta, me anën e të cilave provohet vërtetësia e dëshmisë së tyre. Kur dua të besoj, kam të drejtë të kërkoj që të më jepet informata se ai, të cilin ftohem për ta besuar, nuk është gënjeshtar, por i sinqertë. Edhe kjo është gjë e cila mund të hetohet, të vërtetohet, të cilën s’është nevoja ta besoj, por duhet ta njoh. Kështu që besimi ynë s’është i verbër, por bazohet edhe ky mbi dijen. Mbi dijen se ai të cilin besoj s’është ndonjë gënjeshtar dhe vagabond, por dëshmitar me të vërtetë i meritueshëm për besim.
5. Besimi, pra, është i denjë për logjikën tonë. Njeriu do të mundej bile të shtonte edhe diçka më tepër. Do të mundej d.m.th. të theksonte për besimin, se përbën një nga nevojat më të domosdoshme për mendjen e njeriut. Sepse vini re sa shumë mendja jonë dëshiron dritën e dijes. Njeriu gjithmonë ka etje për dijen dhe një nga prirjet më të panginjshme dhe më të nxehta të tij është që të mësojë gjithmonë dhe të zgjerojë pareshtur rrethin e njohurive të tij. Mirëpo, mjerisht, sa më tepër shpirti ynë ndjen këtë etje, sa më e fortë dhe më energjike është mendja jonë, aq më tepër dhe më plotësisht kupton dhe ndjen, që rrethi i njohurive që fitojmë me anë të studimit të drejtpërdrejt është krejt i ngushtë dhe tejet i kufizuar. Një shumicë kureshtjesh, mistere të errëta ngrihen si disa gjerdhe të pakalueshme për meditimet e lodhshme dhe punëdashëse të çdo mendjeje. Para nesh hapet kjo botë që shohim, e cila përbën dhe objektin e kërkimeve tona logjike. Sa e sa mistere, sa e sa mendime, sa e sa dyshime na shkakton dhe na shfaq ajo! Nga ana tjetër, tej rretheve të dijes së kësaj bote, në të cilat hyn mendja jonë plot etje, zgjaten horizontet e pafundme dhe të pakalueshme të botës së padukshme dhe qiellore. Në këto horizonte mendja jonë nuk mundet të hyjë, është e pafuqishme t’i vëzhgojë, t’i ekzaminojë, t’i kalojë. ”Sikundër Kolombi njëherë anës së oqeanit përshkonte me vështrimin e tij parashikues horizontin dhe dukej se donte të kalonte me shikimin e tij vendet e largëta, ekzistencën e të cilave ia zbulonte shpikja e tij, kështu edhe tani logjika jonë, nga kufijtë e botës lëndore, parandjen një botë të re, ku mbretëron e vërteta e përjetshme, tej këtij rrethi të ngushtë, ku ndal vështrimet e veta të panginjura. Njeriut për t’u afruar në këtë vend të huaj i duhen krahët e besimit” (Hetinger II. 24).
Po. Me anë të besimit fitojmë bindje edhe për botën e përmbindijshme, të cilën s’mundemi ta vëzhgojmë. Besimi na jep përgjigje të shkëlqyeshme përgjithësisht për të gjitha çështjet e rëndësishme, me të cilat janë marrë mendjet më të mëdha e më të forta të botës. Katekizmi i vogël, të cilin ia vë në dorë fëmijës ose pasuesit të tij të pashkollë besimi, përmban përmbledhjen e një filozofie krejt të lartë. Atje besimi na mëson të vërteta qiellore dhe hyjnore, të vërteta për Perëndinë, për veten tonë, për botën, të cilat përndryshe do të mbeteshin krejt të pazgjidhura për mendjen e njeriut. Të vërteta, të cilat, kur të kuptohen nga mendja e njeriut, derdhin dritë të plotë në udhëtimin tonë të dheshëm dhe japin drejtimin e duhur në hapat tanë.
Pa besimin do të ndodheshim në errësirë. Mjegull e dendur do të mbulonte të gjitha misteret e së vërtetës së përmbibotshme, por edhe errësirë e madhe do të hijesonte aq mistere të kësaj bote dhe të kësaj jete, mbi të cilat vetëm dija e së vërtetës së përmbibotshme derdh dritë. Asnjë ide të qartë nuk do të ish në gjendje të formojë mendja jonë për ngjarjet tej kësaj bote, për të cilat pikëpamjet e saj do të ishin krejt të trazuara dhe krejt të kundërta e të trasha. Dhe kështu, mendja e njeriut e etur në kërkesën e së vërtetës do të dergjej e dënuar në vyshkje dhe dekadencë, mbasi me çurgjet e hidhura të gënjeshtrës dhe të supersticionit do të ishte e pamundur që të nginjej.
Po. Kemi nevojë për besimin, sepse, le të mos kemi turp ta themi, derisa sjellim këtë trup të prishshëm dhe të lehtëthyeshëm, jemi të vegjël, shumë të vegjël, të kufizuar brenda në një rreth jashtëzakonisht të ngushtë. Nga kjo pikëpamje, nuk do të gabonte ndokush, po ta krahasonte njeriun me një peshk të vogël të kredhur në ujërat e thella të një deti të gjerë. Ç’kujtoni? Po të kishte edhe ai logjikë, dhe po të digjej nga prirja e dijes, sikundër edhe njeriu, do të kishte vallë të drejtë të kujtonte se përveç botës së ujshme, të cilën e ndjen me vetë shqisat e tij, s’ekziston dhe tjetër botë, në të cilën madje jeta lëviz me energji më të përsosur e më të gjallë? Ekzistencën e kësaj bote vetëm në pamje krejt të dobët dhe prej së largu do të mund ta supozonte peshku i vogël. Po të provonte, duke lënë rrethin e tij, të kapërcente në horizontin e jetës së dheshme që, me anë të vetëkuptimit të tij të njohë ato që ngjajnë në të, do të mbytej – mjerisht – menjëherë, duke gjetur fundin e jetës së tij. Dhe rruga e vetme, pra, me anë të së cilës do të mundej peshku i vogël të informohej për gjërat e këtushme, do t’i mbetej besimi. Edhe njeriu, si një peshk i vogël, duke jetuar në detin e kësaj bote lëndore, do të arrinte në budallallëkun e fundit po të insistonte se tej kësaj bote, brenda së cilës vërtitet, nuk ka jetë tjetër, dhe nuk do njihte natyrën e vet në qoftë se, duke larguar besimin dhe duke e quajtur atë si të padenjë për logjikën e vet, do të pretendonte që, për punët e përmbibotshme dhe të tejvarrit të informohej me anë të kuptimit të drejtpërdrejt të shqisave.
II
1. Por besimi na paraqet shumë të vërteta të mbinatyrshme, të cilat i mbulon velloja e dendur e misterit. Ai na fton të ulim kryet pa kundërshtim para mistereve, të cilat s’mund t’i kuptojmë, në të cilat s’mund të thellohemi, të cilat në disa raste gjendemi në vështirësi t’i kapërcejmë me mendje. A! Sa mistere përfshin besimi!
Ja ankimet që dëgjohen përditë kundër besimit tonë. Sa nuk duan të pranojnë fenë e krishterë e akuzojnë se gjoja i mungon drita e qartësisë. Ankohen se përmban mistere të errëta dhe të pakuptueshme. Nuk kursehen ta konsiderojnë dhe si marrëzi akoma, mbasi kujtojnë se është krejt jashtë logjike të pranojë njeriu atë të cilën s’është në gjendje ta kuptojë. Këta do të donin, pra, një fe pa asnjë mister. Do të donin d.m.th. që të vërtetat fetare t’i mbajnë në duart e tyre. Do të dëshironin t’i vënë nën analizën dhe ekzaminimin e tyre, t’i futin brenda laboratorit kimik ose mikrobiologjik, t’i vëzhgojnë me anë të mikroskopit, t’i analizojnë sipas metodave të njohura të kimisë dhe t’i bashkojnë përsëri sipas dëshirës së tyre. Vetëm atëherë do të ishin në gjendje të besojnë. Ç’pikëpamje e gabuar dhe e gënjeshtërt! Këta i hetojnë gjërat në mënyrë të lehtë dhe krejt të përciptë! Pa u thelluar në thelbin e tyre, pa menduar seriozisht dhe gjerësisht për to. Asgjë, pra, e habitshme, në qoftë se këta arrijnë në përfundime krejt pa vend dhe të gabuara. Mirëpo, po të mendonin më seriozisht, po të mos nxitoheshin të gjykojnë pa u munduar, sigurisht që nuk do të ishte zor të binden që besimi në misterin, jo vetëm që nuk është në kundërshtim me logjikën tonë, por përkundrazi është krejt i denjë për të.
2. Dhe me të vërtetë. Besimi në misterin është i denjë për logjikën tonë! Sepse ç’është misteri nga pikëpamja fetare? Një e vërtetë e mbinatyrshme, të cilën s’mund ta kuptojmë, por të cilën jemi të detyruar ta besojmë, pasi na e zbuloi Perëndia. Është një e vërtetë e mbinatyrshme! E vërtetë, d.m.th. që i përket një bote tjetër, botës që ndodhet tej krijesës së dukshme, botës qiellore, në të cilën natyrisht mendja jonë nuk mundet të thellohet. Prandaj edhe nuk mundemi ta kuptojmë këtë të vërtetë. Nuk është një e vërtetë natyrore dhe e kësaj bote, që i përket, d.m.th. asaj fushe të mendimit tonë, e cila përbën natyrisht objektin e mendimeve dhe të ekzistencave logjike dhe të kërkimeve të mendjes sonë. Mirëpo, megjithë që këto të vërteta misterioze qëndrojnë lart logjikës sonë dhe kapërcejnë fuqitë e saj, prapë nuk janë në kundërshtim me të. Janë të mbinatyrshme, por s’janë jashtë mendjes. Kapërcejnë fjalën njerëzore, por nuk vijnë në kundërshtim me të, as nuk e luftojnë. Këtë e dëshmon dhe një filozof i shquar i Perëndimit, Laibnici: “Misteret, thotë, kapërcejnë logjikën tonë, sepse përfshijnë të vërteta që s’mund të kuptohen prej saj, por nuk janë në kundërshtim me ndonjë të vërtetë, nga ato në të cilat mund të na udhëzojë logjika jonë”. (Discours preliminaire de la conformite de la foi avec la raison par. 63).
3. Nga këto gjithsecili kupton se besimi në misterin s’është kundër logjikës sonë. Fakti që s’jemi në gjendje të kuptojmë të vërtetat misterioze, në shumë raste mund të provohet si pa ndonjë rëndësi. Për arsyen e thjeshtë se njeriu edhe vetë gjërat e kësaj bote, edhe vetë të vërtetat që i përkasin botës, s’është në gjendje t’i kuptojë krejtësisht.
Që të kuptoj diçka krejtësisht, duhet të kem dije të plotë të qenies së saj. Ta njoh këtë, jo vetëm nga dukja dhe pamja, por në tërë brendshmërinë e saj, gjerësisht dhe thellësisht. Të kuptoj të tëra aspektet e saj, të jashtme dhe të brendshme, dhe të tëra lidhjet e cilësitë. Duhet të marr çdo dije lidhur me të, kështu që asgjë, krejt asgjë të mos mbetet në atë send e panjohur ose e errët, ose e pasaktë për mua. Vetëm atëherë mund të them se me të vërtetë e kuptova atë.
Por kush mundet të mohojë që për ne njerëzit dija është e ngushtë dhe e kufizuar, e metë dhe e mangët. Shohim trupat e ndryshëm të kësaj bote. Vërejmë vetëm disa anë të sipërfaqes dhe të pamjes së tyre të jashtme. Dallojmë disa nga cilësitë e tyre. Kuptojmë disa aspekte dhe lidhje të tyre dhe në këtë mënyrë formojmë bindjen tonë. Edhe nuk na vjen zor të themi kuptoj, por në momentin kur s’kuptuam pothuaj aspak. Sepse njohëm diçka, por nuk dimë më të shumtën. Dalluam disa rreze të dobëta të dritës, kurse më të shumtat i mbulon velloja e misterit. Pra, nuk ka vetëm besimi misteret e tij. Ka edhe bota vetë misteret e saj. Po, edhe në natyrë ka mistere. Ka d.m.th. të vërteta fizike të cilat nuk mundemi t’i kuptojmë, por që i besojmë, pasi logjika, eksperienca, dëshmimi i të tjerëve na sigurojnë për ekzistencën e tyre. I besojmë, megjithëse nuk i kuptojmë. Dhe nuk i kuptojmë vetëm sepse mendja jonë është e varfër dhe e dobët. Prandaj s’mundet të durojë, turbullohet dhe rënkon krejtësisht para ndriçimit të fortë dhe depërtues të dritës së dijes së plotë. Dhe sipas rrëfimit të të madhit Aristotel, ajo verbohet para këtij ndriçimi, ashtu siç verbohen dhe shpendët e natës para rrezes së fortë dhe të ndritshme të diellit të drekës. Pse, pra, të jetë i çuditshëm fakti se mendja jonë është e pafuqishme të kuptojë të vërtetat e qiellit, kur ajo s’mundet të kuptojë plotësisht të vërtetat natyrale? Dhe për ç’arsye do të ishte i padenjë për logjikën tonë besimi në misteret e botës së padukshme, kur natyra që shohim na paraqet kaq mistere?
4. Thamë se edhe të vërtetat e kësaj bote s’mundet njeriu t’i kuptojë plotësisht. Prandaj të gjitha shkencat, madje edhe ato më konkretet e më pozitivet se të tjerat, kanë misteret e tyre. A ekziston p.sh. shkencë tjetër më ekzakte në kalkulimet e saj se Matematika? Megjithëkëtë ka edhe ajo misteret e saj, të vërtetat e saj të pahetueshme dhe të errëta. Akoma edhe në ato që quhen aksioma matematike, për të cilat matematicienët thonë se janë të gjithëkuptueshme, duke mos pasur nevojë për prova, s’do të kemi vështirësi të gjejmë misterin. Vetë elementët, nga të cilët merr pikënisje shkenca e matematikës, na paraqesin një pjesë me një anë të ndritshme dhe të qartë, por nga ana tjetër dhe një pjesë të errët dhe misterioze.
Dhe, që të flasim më konkretisht, le të pyesim cili është objekti me të cilin merret dhe studion Gjeometria? Distanca e trupave të ndryshëm. Por ç’është distanca? Matematicienët mjaftohen të na thonë tre cilësitë e saj karakteristike. D.m.th. gjerësinë, gjatësinë e thellësinë. Mirëpo me këtë nuk hidhet dritë e plotë në pyetjen tonë. Ka ende kaq pika të errëta, që lindin kureshtje, për të cilat s’mundemi të kemi asnjë përgjigje të qartë, dhe të cilat për këtë arsye mbulohen nga velloja e misterit.
A ekziston vallë distanca në vetvete apo është vetëm një lidhje e thjeshtë e trupave lëndorë ndërmjet njëri tjetrit?
Është fakt konkret distanca apo mos është vetëm një nocion i përgjithshëm dhe abstrakt?
Ja pyetjet, që gjithmonë u janë paraqitur filozofëve, për të shkruar për to volume të tëra, për t’u bërë debate të gjalla, për t’u shënuar mendime të kundërta, që të mos na jepet, më në fund; asnjë përgjigje e qartë dhe e ndriçuar nga çdo pikëpamje. Distanca e trupave ka gjatësi, gjerësi dhe thellësi. Pra, pjesëtohet. Por si? Ndahet në infinit apo deri në një shenjë të caktuar? Ka pikë, tej së cilës bëhet i pamundur pjesëtimi i saj? Ja një pyetje tjetër, e cila u bë një problem krejt i pazgjidhshëm. Dy koka të mëdha, Kartezi dhe Laibnici u vunë për ta zgjidhur. Ku përfunduan? Në dy konkluzione të kundërta. Ç’tha njeri, e mohoi tjetri. Dhe megjithëkëtë, që të dy kanë admiruesit dhe pasuesit e tyre.
5. Ç’është Aritmetika? Shkenca e numrave, na përgjigjen matematicienët. Kjo pyetje, në parim duket e qartë dhe e plotë. E megjithëkëtë, është misterioze! Sepse ç’është një numër? Që të na përgjigjet në këtë pyetje elementare, shkenca e matematikës përikën te ideja e njësisë. P.sh. që të na thotë ç’është numri 3, na flet më parë për 1, shumëzimi i të cilit na dha 3-në.
Por ç’është njësia? Ku e gjejmë idenë e njësisë dhe nga na doli kjo? Ja pyetje krejt të thjeshta, krejt elementare, por edhe krejt të errëta. Është e vërtetë se njësinë e takojmë kudo. Por këto njësi që shohim janë njësi nominale. Themi p.sh. një njeri; dhe kemi një njësi. Mirëpo kjo njësi s’është veçse njësi nominale. Pse? Sepse është e përbërë. Njeriu ka shumë pjesë. Kjo njësi e vetme është e përbërë nga dy sy, nga dy këmbë, nga miliona qime, nga biliona hemosfera etj. Themi një këmbë ose një dorë. Dhe kemi një njësi tjetër. Mirëpo, jo njësi të thjeshtë, por të përbërë. Sepse një këmbë ka shumë gishtërinj, gjithsecili nga të cilët përbëhet përsëri nga shumë pjesë, nga deje, nga thonj etj. Ç’është, pra, njësia? A ekziston në vetvete? Është gjë konkrete apo kuptim abstrakt? Nga doli? Ja pyetjet misterioze, të errëta, për të cilat mendja e njeriut gjen vështirësi që të përgjigjet. Ja probleme të pazgjidhura, që na paraqiten jo gjetiu, por në vetë aktet e shkencës së Matematikës, të cilat konsiderohen si të vetëkuptueshme, shumë të qarta dhe të vetëprovueshme!
6. Ka gjë më pozitive nga shkenca e natyrës? Jo. Objekti i shkencës natyrore është të shumtën e herës i ndijshëm, i dukshëm, i prekshëm. Trupat e ndryshëm natyrorë mundemi jo vetëm t’i studiojmë e t’i ekzaminojmë, por edhe t’i prekim me duart tona, t’i presim me thikë, t’i analizojmë kimikisht, t’i vërejmë jo vetëm me anë të syrit, por edhe me anë të mikroskopit. Megjithëkëtë, po ta pyesni një natyralist, edhe ky do t’ju sigurojë se ecën përmes shumë misteresh, përmes vendesh krejt të panjohura për të. Ka për t’ju thënë se me ekzaminimin shkencor që u bën trupave të ndryshëm, njeh vetëm natyrën e jashtme të tyre, por kurrë edhe natyrën e brendshme. Do t’ju flasë për lëndën, për fuqinë, për jetën, për kohën, në të cilën këto kryhen dhe ekzistojnë, për dritën, për të gjitha këto, të cilat thellësisht nuk i njeh dhe për të cilat pak di.
Dhe me të vërtetë. Ekziston gjë më e shkëlqyeshme dhe më e dukshme se drita? Shkëlqimi i saj na verbon shumë herë sytë, të cilët s’janë në gjendje të shikojnë drejtpërsëdrejti, dhe nxehtësia e së cilës ngjall tërë organizmin tonë dhe bëhet e ndijshme në tërë trupin tonë. Drita na bën që të shohim me sytë tanë panoramën e çuditshme të natyrës dhe me anë të rrezeve të saj mundemi të studiojmë dhe të ekzaminojmë natyrën, në mes të së cilës rrojmë.
Me gjithë këto, errësirë e madhe mbulon qenien e saj dhe natyrën e saj. Ç’është drita? Shkenca s’mundi deri tani të na japë një përgjigje të qartë dhe plot dritë. Shumë e kanë radhitur ndër të lëngshmet. Të tjerë na thanë se transmetohet me anë të valëve të eterit. Mirëpo, të gjithë u detyruan të rrëfejnë padijen e tyre. Sa e quajtën të lëngshme, dëshmuan njëkohësisht që kjo e lëngshme është e pakuptueshme, e pacaktuar, dhe e pahetuar. Sa folën për valët e eterit, deklaruan njëkohësisht që eteri është një diçka krejt e paditur, në mënyrë që valët e tij të jenë për ne krejt misterioze. Pra, përfundimi në të cilin arriti shkenca mbi këtë çështje, do të mund të përmblidhej në fjalët e poshtëshënuara të Urlicis: “Drita, ky fenomen kaq i ditur, që na hap botën e fenomeneve, e cila është në të vërtetë i vetmi fenomen, mbetet megjithëkëtë fenomeni më misterioz dhe më i panjohur”. (Dieu et la Natyre f. 71) Drita pra, duke u ekzaminuar nga natyra dhe gjendja e saj, mbetet errësirë për mendjen tonë të kufizuar. Dhe në qoftë se kjo dritë e ndijshme mbulohet në natyrën dhe qenien e saj nga kaq errësirë, pse të mahnitemi, në qoftë se edhe drita e pambaruar dhe shpirtërore, drita që është më lart se çdo tjetër dritë, është e pahetueshme për mendjen tonë?
7. Rrezet e ndritshme dhe jetëdhënëse të dritës na udhëzojnë, siç thamë në të shikuarit dhe të admiruarit e natyrës.
O Njeri, shiko! Ke përpara teje një pamje jashtëzakonisht madhështore, të mrekullueshme, të habitshme: natyrën. D.m.th. shumën e të gjitha krijesave me fuqitë dhe cilësitë e tyre natyrore që i rregullojnë. E shikon këtë pamje së largu dhe e admiron. Afrohesh dhe e vështron së afërmi. E ekzaminon në të gjitha pamjet, deri ku mundet një njeri. E kupton? Jo.
Ç’është natyra? “Ç’ka s’mundemi ta kuptojmë, e quajmë natyrë” thotë Fihtja. “Natyra, shton dhe Gëtja, përbën gjithmonë diçka problematike, në të cilën mendja e njeriut s’mundet të thellohet. Misteri është kudo, edhe ditën akoma”. Shikoni fizikantin me sa durim merret me të studiuarit dhe të hetuarit e natyrës. Rri pa gjumë, përpiqet, punon, lodhet, mundohet, por në thellësinë e mistereve të natyrës s’mund të hyjë. Po ta pyesim, do të na flasë për trupa të ndryshëm fizikë, do të na numërojë cilësitë e tyre, ligjet fizike dhe të pathyeshme, në të cilat ndodhen, por çdo përgjigje e tij do të na çelë dhe kureshtje të reja, çështje të reja të pazgjidhura, të pashqyrtuara, të pavëzhguara. A e njohu natyrën e brendshme të trupave? Jo. Pa vetëm treguesin që shënon orët mbi sahatin e gjithësisë, por fuqinë lëvizëse, punimit të rregullt të së cilës ky mekanizëm i çuditshëm i detyrohet, s’mundi ta njohë.
Numëroi rrahjet e arterieve të trupit të madh të natyrës, por shpirtin, i cili jep jetë, kush mundet ta shikojë? (Hettinger II. f.29).
Ç’besonin të vjetrit për lëndën, nga e cila formohet bota natyrore? Se elementet, nga të cilët formoheshin tërë trupat e natyrës janë gjithsej katër: ajri, dheu, zjarri dhe uji. Shkenca e re çfarë provoi? Se elementet s’janë vetëm katër, por shumë më tepër. Arrijnë afro të tridhjetat. Këto elemente kimia i quan trupa të thjeshtë. Pse vallë? Jo pse janë me të vërtetë të thjeshtë, sepse vetëm fryma është e thjeshtë. Lënda pjesëtohet gjithmonë. I quajnë të thjeshtë, sepse shkencëtarët me metodat e derisotme s’mund t’i shpërbëjnë në pjesë të tjera më të thjeshta.
Na thonë p.sh. se ari, bronxi, argjendi, squfuri janë trupa të thjeshtë. Por është e mundur që këto metale, kaq të ngurta dhe të rënda në formimin e tyre të jenë në vetvete dhe me të vërtetë të thjeshta? E pamundur. Megjithëkëtë shkenca e re i quajti të thjeshta, sepse s’është në gjendje të njohë natyrën dhe qenien e tyre të brendshme. I quajti të thjeshta, pikërisht sikundër edhe të vjetrit e quanin ujin element të thjeshtë vetëm e vetëm sepse s’ishin në gjendje ta analizojnë në elementet më të thjeshta, nga të cilët përbëhej. Edhe deri më sot madje ngjet kjo punë, që trupa, të cilët më parë kujtoheshin të thjeshtë të provohet se janë pastaj të përbërë, duke u vërtetuar në mënyrën më të shkëlqyeshme në ç’padijeni ndodhet shkenca për sa i përket natyrës dhe formimit të të quajturve trupa të thjeshtë.
Cila, pra, është lënda, nga e cila formohet bota? Shkenca e re s’mundi të hedhë dritë të plotë mbi këtë pyetje misterioze megjithëse na paraqiti një listë të gjatë tridhjetë elementesh lëndorë, në vend të të katërve, që njihnin të vjetrit. Ç’bëri me këto zbulime të saj? Shtoi kureshtjet tona. Në qoftë p.sh. se të vjetrit nuk dinin, ç’është substanca esenciale e ujit, ne më të rinjtë nuk u ndriçuam dhe kaq mbi këtë çështje nga zbulimet më të reja të shkencës. Mësuam se uji është i përbërë prej hidrogjenit dhe oksigjenit, por prapë nuk dimë se cili është formimi më i brendshëm i këtyre dy elementeve. Me fjalë të tjera, para se të mundej kimia të analizojë ujin kureshtja jonë qe një: Pyesnim vetëm ç’është uji? Tani, pas zbulimit të kimisë, kureshtja jonë u dyfishua. Pa mësuar mirë mirë se ç’është uji, na dolën përpara në vend të një pyetjeje, dy të tjera të pazgjidhura dhe të pashpresuara, pyetjet: Ç’është oksigjeni? Dhe ç’është hidrogjeni? Di se teoritë e reja bëjnë fjalë për elektrone. D.m.th. për disa njësi fuqish më të thjeshta, në të cilat analizohet dhe nga të cilat kombinohet në formime të ndryshme lënda. Kështu që, sipas këtyre teorive, lënda s’është gjë tjetër veçse një fuqi e grumbulluar. Por prapë misteri i lëndës vetëm vërtetohet, por nuk sqarohet. Sepse tani paraqitet më e tmerrshme dhe më e errët pyetja: ç’është, pra, kjo fuqi, e cila duke qenë e padukshme dhe e pakuptueshme, gjithmonë merr trup dhe duke u grumbulluar bëhet diçka e prekshme dhe e qëndrueshme?
8. Ç’është jeta? Ja edhe një pyetje më tepër e errët dhe më tepër misterioze. “Duke qenë fjala për të thënë ç’është jeta, ç’është fuqia jetike, nuk e dimë, ose nuk do të dinim të thoshim madje edhe çfarë është çdo fuqi përgjithësisht”, thotë Burmeister (Geologische Bilder 1, 257).
Shohim një organizëm bimor ose shtazor. E ekzaminojmë, e presim, e analizojmë kimikisht dhe më në fund ç’gjejmë? Lëndë dhe asgjë tjetër. Megjithëkëtë, e tëra kjo sasi e lëndës është në mënyrë të tillë e përbërë dhe e organizuar sa që të jetë dhe të funksionojë krejt ndryshe, madje krejt përkundrazi me ligjet dhe me cilësitë e lëndës inorganike. E tërë lënda, nga e cila formohet ky organizëm, rilindet vazhdimisht, ashtu si dhe uji në burimin e çdo lumi. Por edhe me gjithë këtë rrjedhje, organizmi mban në mënyrë të qëndrueshme, por edhe misterioze, formën e tij, distancat e tij, personalitetin e tij. Syri, veshi, dora, zemra mbetet gjithmonë po ajo, në po atë vend, me po ato cilësi, me po atë fuqi, megjithëse elementet, nga të cilat përbëhet ndryshojnë edhe zëvendësohen vazhdimisht. Dhe kështu organizmi vazhdimisht prishet, por edhe gjithmonë ripërtërihet, pa u shpërbërë nga cilësitë kimike, që dominojnë mbi lëndën e vdekur, veç atëherë kur e le jeta. Ky organizëm përbëhet nga lënda, edhe megjithëkëtë inercia, e cila është cilësia më esenciale e lëndës, është krejt e huaj për të. Brenda tij vë re një lëvizje të vazhdueshme dhe një energji të pandërprerë. Ç’është zemra? Ç’është stomaku? Lëndë. Por lëndë, e cila s’rri e vdekur, e cila gjithmonë lëviz për një qëllim të caktuar, e cila, pra, ka cilësi dhe fuqi krejt të përkundërta me ato nga të cilat udhëhiqet lënda e verbër dhe e vdekur.
Ç’është pra jeta? Si dhe me ç’mënyrë lidhet ajo me lëndën dhe vepron mbi të? Me ç’mënyrë i jep lëndës së vdekur dhe të palëvizshme cilësi dhe fuqi që ajo s’i ka nga vetvetja? Fuqi që presupozojnë Mendje, e Cila i caktoi dhe që drejtohen ndaj një qëllimi të caktuar? Si mundet kjo fuqi jetike të vërë nën urdhërat e saj të tëra fuqitë natyrore dhe kimike të botës lëndore dhe t’i vërë në shërbim të organizmit, të cilit i jep jetë? Ku më në fund e ka qendrën e saj? Ja pyetjet misterioze mbi të cilat shkenca s’mundi të shqiptojë asnjë fjalë të qartë dhe ndriçuese. Merrni në dorën tuaj kokrrën e grurit ose të ndonjë fare tjetër bimore. Ç’fuqi përfshihet në atë kokërr të vogël dhe pa ndonjë rëndësi! Por edhe ç’mister! E hidhni në tokë dhe nuk do të vononi të admironi zhvillimin mahnitës, por njëkohësisht dhe misterioz të fuqisë jetike në të. Një laborator kimik i tërë, më i përsosuri nga ata që kanë për të na prezantuar njerëzit, i drejtuar nga kokat më të shkëlqyera të shkencës, po të ishte e mundur të përfshihej brenda asaj kokrre të parëndësishme dhe menjëherë pas mbjelljes të vihej i tëri në veprim, nuk do të mund të përdorte kaq me qëllim, dhe me kaq rezultat fuqitë e ndryshme të natyrës, as të analizojë dhe të përshtatë elementet e lëndës në mënyrë të tillë si ajo kokërr e vogël dhe e zhveshur e grurit ose farat e tjera bimore, të cilat vetëm me anë të mikroskopit mund të shikohen.
9. Ç’është jeta? Hidhni një vështrim dhe mbi njeriun ku jeta paraqitet në gradën më të lartë të zhvillimit të saj. Merrni parasysh jetën e tij mendore dhe shpirtërore. Edhe do të shikoni menjëherë sa misterioze dhe e errët bëhet pyetja e mësipërme, sa i ngatërruar dhe i pazgjidhur arrin misteri i jetës. Do të lipsej një bisedë tepër e gjatë, po të dëshironim të shtjellojmë të tëra pamjet që na paraqet ky problem i pazgjidhur i jetës njerëzore. Dhe për këtë arsye, nuk do t’i tregojmë lexuesit të dashur veçse një nga këto pamje të shumta, atë më të zakonshmen dhe më të thjeshtën. Pikërisht atë të cilën na e zbulon fjala njerëzore.
Në atë orë që më flisni, mendja juaj, logjika juaj, zemra juaj, vjen në kontakt dhe në marrëdhënie me mendjen time, me logjikën time, me zemrën time. E kemi gjykuar ndonjëherë me ç’mënyrë bëhet kjo ngjarje kaq e zakonshme e jetës njerëzore? U kujdesëm ndonjëherë të mësojmë si me anë të fjalës qoftë verbale, qoftë të shkruar, i transmetojmë tjetrit ndjenjat tona, gjykimet tona, këtë ose atë pamje, që ndodhet e shtypur në librin e kujtesës ose të fantazisë sonë, këtë frikë, që na okupon, atë shpresë, që na inkurajon, dëshpërimin tonë, gëzimin tonë? Po të kishim përqendruar ndonjëherë mendimet tona mbi këtë ngjarje, natyrisht që do të na habiste shumë mënyra misterioze me të cilën në formë lëndore dhe të dukshme, siç është fjala e shkruar ose verbale, transmetojmë në të afërmin tonë diçka krejt të palëndshme dhe të patrupshme siç është mendimi, dëshira, ndjenja. Po të pyesim shkencëtarët, ata do të përpiqen ndoshta të na japin ndonjë shpjegim për këtë mister. Do të na përshkruajnë, si zëri verbal duke dalë nga gurmazi dhe duke vënë në lëvizje ajrin, shtyn valët zanore që shkakton deri te veshi. Do të na shpjegojnë si këto valë duke hyrë me anë të vrimës akustike në fund të veshit vënë në lëvizje membranën e timpanit, telat e hollë të veshit të brendshëm, më në fund dhe vetë lëngun që ndodhet në veshin e brendshëm, mbi të cilin zgjatet nervi akustik dhe më në fund do të na thonë, në mënyrë të thatë, pa ndonjë shpjegim ose qartësi reale, se nervi në këtë mënyrë ngacmohet, dhe i transmeton trurit këtë ngacmim të tij. Të tilla do të na thonë edhe përsa i përket fjalës së shkruar, duke u përpjekur të na shpjegojnë si ky dorëshkrim ose ai botim duke prekur syrin tonë ngacmon nervin optik dhe me anën e tij trurin tonë. Dhe nga i tërë ky tregim ç’do të kuptojmë? Asgjë, krejt asgjë. Dëgjuam hollësi, të cilat natyrisht janë tepër të nevojshme për mjekësinë dhe kirurgjinë e veshit ose të syrit, mirëpo të cilat nuk na e kthjellojnë aspak misterin rreth të cilit qëndrojmë të çuditur dhe të mahnitur. Nuk mësuam asgjë mbi mënyrën se si me anë të lëvizjeve të ajrit vijnë në kontakt dhe në marrëdhënie mendjet tona dhe kuptimet tona. S’morëm vesh asgjë mbi faktin se si një ngacmim lëndor i një organi po lëndor prodhoi në mendjen tonë një gjykim të palëndshëm, zgjoi një shfaqje të patrupshme në shpirtin tonë, lindi në zemrën tonë atë frymë të entuziazmit që shtyn në këtë vepër burrërore ose në atë sakrificë heroike. Si ai ngacmim, i shkaktuar në fund të veshit ose të syrit tonë; u transformua në një gjë të palëndshme dhe të patrupshme, në gjykim, në ndjenjë, në vendim, në zjarr vetëmohimi dhe vetësakrifice, ky pikërisht, është misteri, për të cilin flasim dhe të cilin s’mund ta kuptojmë.
Sa u thanë, janë, mendojmë, të mjaftueshme për të na bindur se misteri ekziston kudo. Edhe të vërtetat më të ditura e më të qarta, edhe faktet më të ditura e më të qarta, edhe faktet më të zakonshme akoma, duke u ekzaminuar me kujdes, paraqesin në thellësinë e tyre shumë pamje misterioze, në të cilat mendja jonë s’mund të thellohet.
Kudo që të kthejmë sytë tanë, nuk do të vonojmë të takojmë vendin e padijes dhe të misterit. Në të vërteta që kujtohen si të kuptueshme nga të gjithë dhe të vetëprovueshme, që matematicienët i quajnë aksioma; në fenomenet fizike më të shkëlqyeshme siç është drita; në atomin e vogël dhe pothuaj të padukshëm të lëndës, sa dhe në bashkimet e ndryshme dhe në kombinimet e famshme të tij; në fuqitë e padukshme dhe të pavëzhgueshme që udhëheqin botën lëndore; në shfaqjet e shumta dhe të admirueshme të jetës, kudo që të kthejmë vështrimin, do të takojmë misterin.
Dhe si, pra? Ndërsa bota lëndore na paraqet kaq mistere, ku qëndron çudia, në qoftë se edhe bota shpirtërore na paraqet të sajat? Ku qëndron çudia, në qoftë se edhe Bibla hyjnore dhe qiellore na zbulon të vërteta, që kapërcejnë logjikën tonë, kur libri i botës lëndore dhe të dukshme përfshin në çdo faqe të tij kaq mistere?
A! Jo; do të ishte me të vërtetë çudi dhe gjë krejt e pashpjegueshme, në qoftë se mësimi i hyjinspiruar i Shkrimit të Shenjtë, që bën fjalë për Perëndinë, për qiellin, për botën e padukshme, që bën fjalë për çështje të larta dhe të mbinatyrshme, do paraqitej i zhveshur nga çdo mbulesë misterioze, duke mos kapërcyer krejtësisht kuptimin dhe thellimin e njeriut. Do të ishte gjë e çuditshme dhe e pashpjegueshme, sepse përderisa njeriu s’mund të kuptojë këtë botë të dukshme dhe të ndijshme në gjirin e së cilës jeton, si do të ishte në gjendje të kuptojë krejtësisht të vërtetat e mbinatyrshme të botës së padukshme dhe qiellore? Sikurse mistere të tëra na hap para nesh vetvetja jonë, organizmi ynë, shqisat tona, veprimet e mendimit tonë etj., si do të ishte e mundur që Perëndia e pafundme të mos mbulohet për ne me asnjë mister? Kur një pikë shiu, një kokërr rëre, një atom lënde kanë për ne abyse të tëra misterioze dhe të errëta, si nuk do të ishte gjë e çuditshme dhe e pashpjegueshme, në qoftë se Perëndia që s’ka fund, për të cilën bën fjalë Shkrimi i Shenjtë, do të ishte krejt e kuptueshme nga mendja jonë e dobët?
Është, pra, pa kuptim dhe krejt i përciptë pretendimi që zakonisht na paraqesin kundër besimit të krishterë; “nuk besoj, se nuk kuptoj”. Sepse ku mundet mendja e njeriut të ecë lirisht dhe pa ndonjë pengesë? Ç’gjë mund të dijë dhe të kuptojë në tërë thellësinë dhe gjerësinë e saj?
“Nuk besoj, se nuk kuptojShumë mirë. Por atëherë, në do të jesh konsekuent me pretendimin tënd mos e kufizo këtë vetëm në të vërtetat e mbinatyrshme dhe qiellore. Duhet ta zgjerosh dhe mbi fushën e dijes së gjërave të kësaj bote. Dhe atëherë, do të ndodhesh i detyruar të dyshosh edhe për të vërteta krejt të thjeshta, edhe për vetë ekzistencën tënde, e cila, siç pamë, është e lidhur me aq mistere!
”Nuk besoj, sepse nuk kuptoj”. Ç’presupozon dhe ç’tregon ky pretendim? Se ai që s’ka besim, s’ka as më të voglën dije mbi fuqitë krejt të dobëta të mendjes njerëzore. Harron se në këtë jetë të paktën, mendja jonë në asnjë mënyrë s’mund të bëhet masa absolute e së vërtetës dhe se askurrë koka e njeriut nuk do të jetë në gjendje të përfshijë mendjen supreme dhe të përsosur nga çdo pikëpamje. Kujton se është në gjendje t’i dijë të gjitha, t’i kuptojë të gjitha, sikur mendja e tij e kufizuar përfshin masat e së vërtetës së pafundme. Dhe prandaj, pa kuptuar thellësisht domethënien e vërtetë të atyre që thotë, bërtet: “nuk besoj, sepse nuk kuptoj”.
Por jo. Sado e mprehtë dhe e fortë që mund të jetë mendja juaj, sado i shkathët që mund të jetë gjykimi juaj, sado që mund të dalloheni nga të tjerët për zgjuarsinë dhe gjerësinë e horizonteve tuaja mendore, gjithmonë mbeteni njeri i kufizuar, i ngushtë, i paditur, i dobët. Inteligjenca juaj mbetet gjithmonë e vogël. Çka është syri në fushën e gjërave të ndijshme, po ajo është dhe mendja në sferën e së vërtetës. Një vështrim depërtues arrin më gjatë se një vështrim i dobët. Një mendje e fortë di më tepër dhe hyn më thellë sesa një mendje e dobët. Asnjë s’e mohon. Shqiponja shikon më larg se kukuvajka. Por merrni me mend një sy sado të mprehtë, ose një mendje sado të fortë, do të ketë edhe për ta gjithmonë një kufi, tej të cilit s’mund të ecin (Hetinger shih më lart. f. 32). E pranoni këtë të vërtetë elementare që na e vërteton dhe eksperienca e përditshme? Atëherë jeni i detyruar të ulni kryet me përulje para misterit. Sepse pikërisht prej atyre kufijve të gjykimit mendor, që inteligjenca njerëzore s’mund t’i kapërcejë, fillon natyrisht e pakuptueshmja dhe misterioziteti.
Dhe jeni i detyruar të ulni kryet me përulje para misterit të krishterë aq më tepër që ky s’është ndonjë enigmë e errët, ndonjë problem i pazgjidhur që trazon mendjet tona dhe që i mban ato në habitjen dhe në agoninë e padijes së plotë. Jo; misteri i besimit të krishterë nuk është fjalë pa kuptim, për të cilën mendja jonë të mos ndjejë asnjë interesim dhe e cila të mos ketë asnjë lidhje me qëllimin për të cilin jemi krijuar. Përkundrazi, është dritë që na udhëheq në tërë kohën e jetës sonë të këtushme. Dritë, që na tregon udhën, të cilën duhet të ndjekim për t’ia arritur me siguri qëllimit të jetës sonë. Dritë, që drejton me qëllim hapat, veprat, veprimet tona. Pa të s’do të dinim as vetë natyrën dhe formimin tonë, as vetë destinacionin tonë. Përgjithësisht, të tëra parashikimet dhe të tëra dëshirat e natyrës sonë logjike dhe mendore që na shtyjnë në një botë të padukshme, të përjetshme, të lumtur, do të mbeteshin të ngatërruara, të verbëra, të pacaktuara, të pandriçuara. Lugina, në të cilën jetojmë, është e shkretë dhe e errët. Ndodhemi në një labirinth të errët, në të cilin rrezikojmë në çdo moment të ngatërrohemi dhe të humbasim. Ç’dëshpërim! Ç’trishtim! Por ja, Perëndia na hedh nga qielli zinxhirin e tij të artë, dritën e zbulesës hyjnore, misterin e së vërtetës së Tij hyjnore. Është shpëtimtar nga i cili, po të mbahemi fort, do të drejtohemi me siguri në daljen e lumur, do të largohemi me anë të tij nga çdo humbje, do të arrijmë te shpëtimi.
O njerëz, pse të dyshojmë? Le të përdorim pa vonesë këtë dritë hyjnore, të cilën na e dha Perëndia. Mirësia e tij na bëri të mirë. Na zbuloi misterin që ky të vlejë “si kandil që ndrit në vend të errët, derisa të agojë dita dhe të lindë dritëprurësi në zemrat tona”.
