Grigor Pallamai
Shekulli i katërmbëdhjetë ishte koha e debatit Pallamit në Kishën e Lindjes. Grigor Pallamai (v. 1359) ishte një murg i Malit Athos. Ai ishte një praktikues i metodës së lutjes, të quajtur hezikastia (hezikia do të thotë qetësi). Me anë të kësaj metode personi kryen një disiplinë trupore të rreptë, me qëllim që të bashkojë mendjen dhe zemrën në Perëndinë nëpërmjet përsëritjes së vazhdueshmë të emrit të Jisuit, zakonisht në formën e lutjes së Jisuit: Zoti Jisu Krisht, Bir i Perëndisë, ki mëshirë për mua mëkatarin. Nëpërmjet përdorimit të kësaj metode lutjeje murgjërit hezikastë kërkonin të fitonin një bashkim të vërtetë me Perëndinë, duke përfshirë vizionin shpirtëror të Dritës së Pakrijuar të Hyjnisë, ashtu si e pa Moisiu në Malin Sinai dhe apostujt e Krishtit në shpërfytyrimin e Zotit në Malin Tabor.
Në 1326, kalabrezi Barlam, një ish unit grek dhe një përfaqësues i traditës humaniste që po shfaqej në rilindjen perëndimore, erdhi në Konstandinopojë. Barlami dhe disa humanistë bizantinë të cilët ishin të ndikuar shumë nga idetë perëndimore filozofike dhe teologjike, talleshin me praktikën e lutjes hezikaste. Në përgjithësi, ata e mohonin mundësinë për njerëzit që të ishin në një bashkim të vërtetë me Perëndinë. Në 1333 Grigor Pallamai e sulmoi pozicionin e Barlamit dhe mbrojti hezikastinë. Ai ndërtoi doktrinën orthodhokse se njeriu mund, me të vërtetë, ta njohë Perëndinë dhe mund të hyjë në kungim me Atë nëpërmjet Krishtit dhe Shpirtit të Shenjtë në Kishë.
Esenca dhe Energjia
Një sinod i mbajtur në 1346 mbrojti mësimin e Grigorit. Murgu i shenjtë bëri dallimin e tij të njohur ndërmjet Esencës së panjohshme dhe të pakuptueshme të Perëndisë ose Superesencën e Tij dhe veprimeve ose energjisë së Perëndisë të cilat janë me të vërtetë të pakrijuara dhe hyjnore (si drita hyjnore). Këto energji u komunikohen njerëzve me anë të hirit hyjnor dhe janë të hapura ndaj pjesëmarrjes, njohurisë dhe përvojës njerëzore. Mbas disa vitesh trazirash politike dhe debatesh teologjike, sinodet e mbajtura në 1347 dhe 1351 (viti në të cilin Grigori u bë kryepeshkop i Selanikut), pozicioni i Grigorit u mbrojt si ai i Biblës dhe i Traditës së Kishës Orthodhokse. Qysh nga ajo kohë dallimi teologjik ndërmjet Superesencës hyjnore dhe energjive hyjnore është bërë një pjesë zyrtare e doktrinës së Kishës Orthodhokse. Grigor Pallamai u kanonizua shenjt i Kishës Orthodhokse, në 1368 – nëntë vjet mbas vdekjes së tij.
Joani V Paleologu dhe Roma
Perandori kryesor i shekullit të katërmbëdhjetë Joani V Paleologu (1341-1391) vazhdoi të kishte shpresën se Perëndimi do të vinte në ndihmë të bizantinëve përballë presionit gjithmonë në rritje të turqve në Lindje. Në 1369, Joani, personalisht, hyri në kungim me Kishën Romane, pa një përpjekje zyrtare për bashkim kishtar. Ky akt nuk solli rezultate të qëndrueshme për fatet kishtare apo politike të Konstandinopojës.
Rusia
Rusët në jug vazhdonin të ishin nën zgjedhën tartare. Në zonat pyjore veriore të Moskovit, të drejtuara nga princi Joan Kalita (v. 1341) dhe Mitropoliti Aleks, si një qeverim regjent (1353-1378), rusët e veriut ishin të lirë dhe vazhdonin të përparonin. I vërteti “ndërtues i Rusisë” në veri në këtë kohë ishte Shën Sergji i Radonezhit (v. 1392).
Shën Sergji
Shën Sergji u lind në Rostov, në vitin 1314. Ai u bë murg, në 1334, dhe shkoi i vetëm në pyjet për të agjëruar dhe për t’u lutur, duke i dhënë paraklisit të tij murgëror emrin e Shën Trinisë. Shumë vetë e ndoqën Shën Sergjin, disa për t’u bashkuar me jetën e tij murgërore dhe të tjerë për të jetuar rreth komunitetit të tij murgëror si pionerë dhe si kolonë. Shën Sergji ishte jashtëzakonisht i përunjur. Ai vishej me rrobat më të varfëra dhe vazhdimisht punonte për të tjerët. Ai mësonte vetëm me anë të shembullit, duke iu larguar pozitës si igumen – për të cilën ishte detyruar nga Mitropoliti Aleks – kur ai e ndjeu se murgjërit e kundërshtonin udhëheqjen e tij. Ai ishte një asket i rreptë, një praktikues i lutjes së qetë dhe një mistik i hirësuar me vizione të shkëlqyeshme hyjnore dhe me kungim të gjallë me Perëndinë.
Në 1380 Shën Sergji – me të cilin këshillohej vazhdimisht Mitropoliti Aleks dhe udhëheqësit kombëtarë – bekoi princin Dimitri Donskoi të fillonte betejën me tartarët. Fitorja e Dimitrit shënoi fillimin e fundit të kontrollit tartar mbi tokat ruse. Trashëgimia e Shën Sergjit për Rusinë dhe Kishën Orthodhokse është e pallogaritshme. Njëmbëdhjetë nga nxënësit e tij themeluan qendra murgërore në veri të Rusisë dhe vendet rrotull tyre u banuan dhe u zhvilluan. Jeta shpirtërore dhe mistike e Kishës Ruse, si edhe lidhja ndërmjet Kishës dhe jetës socio-politike të kombit rus në kohët e mëvonshme ishte e rrënjosur në personin dhe veprën e Sergjit të Radonezhit.
Shën Stefani i Permit
Një bashkëkohës i Shën Sergjit, Shën Stefani i Permit (v. 1396) ishte një peshkop i ditur që ndërmori punë misionare në fiset ziriane. Ndonëse vepra e tij nuk mbeti, Shën Stefani krijoi alfabetin zirian dhe përktheu shkrimet e Kishës në gjuhën e vendasve. Kështu, ai kombinoi traditën bizantine të nxitjes së jetës së Kishës lokale dhe lënien e bazave shpirtërore për punën e ardhshme misionare të Kishës Ruse ndër fiset siberiane dhe në Japoni dhe Alaskë.
Shën Andrea Rublev
Shën Andrea Rublev (v.r. 1430), ikonografi më i madh rus, dhe, ndoshta ikonografi më i madh në historinë orthodhokse, bëri një punë të mrekullueshme në fund të shekullit të katërmbëdhjetë dhe në fillim të atij të pesëmbëdhjetë. Ai ishte një murg në manastirin e Shën Sergjit. Ai ishte pasues artistik i ikonografit Theofan Grekut dhe punoi së bashku me mikun e tij, Daniel Korni. Vepra më e famshme e Rublevit është ikona e Shën Trinisë, pikturuar për manastirin Trini-Shën Sergji, Tre Engjëjt që erdhën tek Abrahami në Dhiatën e Vjetër janë pikturuar në një harmoni të përsosur ngjyrash dhe linjash. Gjatë të njëjtës periudhë pati një rilindje të artit kishtar në perandorinë bizantine, me shumë afreske dhe mozaikë që na vijnë nga kjo periudhë.
Serbët dhe Bullgarët
Serbët po gëzonin një periudhë lulëzimi të historisë së tyre nën sundimin e Stefan Dushanit. Kisha Serbe u bë patriarkanë në 1346. Po ashtu, në të njëjtën kohë, Shën Klementi i Ohrit (v. 1375) jetoi dhe punoi ndër bullgarët, duke qenë një udhëheqës i ndriçimit kombëtar. Njëkohësisht, u themelua manastiri bullgar i Zografit në Malin Athos.
Zhvillimi Liturgjik
Liturgjikisht, shekulli i katërmbëdhjetë e tregon rregullin e adhurimit në Kishë, pothuaj të njëjtë siç është edhe sot. Komentari mbi Liturgjinë Hyjnore u shkrua nga Nikolla Kabasila. Ai shkroi, gjithashtu, një vepër popullore të quajtur Jeta në Krishtin, e cila jep një shpjegim simbolik të liturgjisë, duke treguar detaje rituale të cilat mbeten akoma sot në praktikat e Kishës. Për herë të parë prothesis (proskomidhia ose përgatitja e blatës), si një rit i veçantë që paraprin Liturgjinë e Fjalës, u vendos në librat liturgjikë. Komentarët liturgjikë të Simeonit të Selanikut (v. 1420) që japin një informacion të detajuar rreth adhurimit kishtar vijnë nga kjo periudhë. Një shënim interesant në shkrimet e Simeonit tregon se në atë kohë Eukaristia e Shenjtë po i jepej akoma të krishterëve orthodhoksë në misterin e Martesës dhe “kupa e përbashkët” e bekuar i jepej vetëm atyre që nuk u lejohej të merrnin kungatën e Shenjtë në Kishë.
Perëndimi
Perëndimi në shekullin e katërmbëdhjetë pa “robërinë babilonase” të papëve romanë në Avinjon (1303-1378) dhe “skizmën e madhe” brenda Kishës së Perëndimit ndërmjet pretenduesve të ndryshëm të fronit papal. Katerina e Sienës jetoi në këtë kohë, po ashtu edhe Xhon Uiklif (John Wycliffe), pararendësi i reformës në Angli dhe shkruesit mistikë anglezë Uollter Hilton (Walter Hilton) dhe Xhuliana e Noruiçit (Juliana of Norwich). Fundi i shekullit të katërmbëdhjetë dhe fillimi i shekullit të pesëmbëdhjetë dëshmoi zhvillimin e Vëllezërve të Jetës së Përbashkët në Vendet e Ulta. Përfaqësuesi më i shquar i kësaj lëvizje ishte Thomas a Kempis, i cili është autori i librit të famshëm Imitimi i Krishtit. Shkrimi i Komedisë Hyjnore nga Dante Aligeri (v. 1321) dhe pikturimi i Xhiotos (Giotto v. 1337) ishin gjatë kësaj periudhe të historisë.
