Vlerat mbarënjërëzore të feve.
Kryepiskopi i Tiranës, Durrësit dhe i gjithë Shqipërisë, Prof. Dr. Anastasi
Profesor Emeritus i Universitetit të Athinës Anëtar Nderi i Akademisë së Athinës, Kërkim nr. 2, Tiranë, 2009.
A. KUADRI DHE VËSHTIRËSITË
1. Fetë e ndryshme1, aty ku mbizotëruan, kanë ndikuar më së shumti në mbarë jetën e njeriut. Dhe është e logjikshme të lidhen, në mënyrë të drejtpërdrejtë ose tërthorazi, me të gjitha aspektet e vlerave të ndryshme logjike, estetike, etike dhe ato metafizike2. Kjo, sepse fetë nuk vihen në lëvizje thjesht si njësi të pavarura. Ato janë në ndikimin dhe varësinë e ndërsjellë të shumë faktorëve të tjerë: etnikë, politikë, kulturorë, ekonomikë. Ndikojnë dhe ndikohen.
Çdo fe e zhvilluar ka: a) një orientim transhendental, që drejtohet drejt një të vërtete absolute, drejt një qëllimi sublim dhe b) një sistem tezash dogmatike e aksiomatike të shpjegimit të botës. Këto përcaktojnë edhe vlerat metafizike e logjike, të cilat i mbështet feja.
Siç dihet, konvertimi i pikëpamjeve në zonat e së vërtetës absolute dhe të orientimit transhendental që ato përcaktojnë është shumë i vështirë. Fetë që ndikojnë në përgjithësi mbi gjysmën e popullsisë së dheut (Krishterimi dhe Islami), si edhe Judaizmi që i ka paraprirë ato, janë fe, pasuesit e të cilave besojnë në zbulesën hyjnore. Vlerat themeltare që i përshkojnë mbi të vërtetën, të mirën, të shenjtën konsiderohen si të dhëna “që lartazi”. Ato i pasojnë analizat filozofike dhe rregullimet ligjvënëse.
Rryma tjetër fetare, që buron nga kërkimi indian dhe kinez i Transhendentes, në pamje të parë nuk është e ndërvarur tërësisht nga zbulesa e dhënë që lartazi. Megjithatë, për të vërtetën absolute lulëzuan shkolla e teori të ndryshme.
Nga ana tjetër, çdo fe ka traditat e veta ceremoniale dhe shumë elementë simbolikë të një përvoje kolektive. Brenda tyre janë zhvilluar letrat, artet (arkitektura, muzika, piktura, skulptura, artizanati etj.) e shumë vlera të tjera estetike. Arritjet më mbresëlënëse të artit mbajnë vulën e frymëzimit fetar. Si rrjedhojë, fetë lidhen dhe me shumë vlera estetike. Krijimtaria kulturore e çdo feje konsiderohet si pasurim i trashëgimisë kulturore të njerëzimit.
Në kërkimin modern për arritjen e një pike konvergimi të feve në çështjen e vlerave mbarënjerëzore, theksi i vihet kryesisht “vlerave morale”. Por, nuk duhet të lihet mënjanë fakti se vlerat logjike, estetike, etike dhe metafizike gërshetohen dhe ndikohen në mënyrë të ndërsjellë, si sistemet e ndryshme të organizmit të njeriut: sistemi nervor, muskulor dhe i qarkullimit të gjakut.
2. Nga fundi i shekullit XIX, u bënë përpjekje për një njohje sa më të mirë të ndërsjellë dhe për afrimin e njerëzve të feve të ndryshme, me anë të kongreseve dhe organizmave ndërkombëtarë ndërfetarë. Por përpjekjet për krijimin e strukturave më të qëndrueshme nuk patën sukses. Përafrimi u bë më tepër në një terren negocimi, kur u përcaktuan çështje dhe qëllime konkrete, duke iu referuar çështjeve bashkëkohore me të cilat përballet i tërë qytetërimi. P. sh. “Konferenca Botërore për Fetë dhe Paqen (World Conference on Religion and Peace), që më vonë u quajt “Konferenca Botërore e Feve për paqen (World Conference of Religions for Peace), gjeti një jehonë më të madhe në shumë vende dhe vazhdon të ketë ende aktivitetin dhe ndikimet e saj. Pas 11 shtatorit 2001, u shënua një shpeshtim i konferencave ndërfetare, me shpresën se kjo do të ndihmonte në luftën kundër terrorizmit dhe në forcimin e paqes. Kërkimi për vlera mbarënjerëzore të pranuara bashkërisht, po merr ritme të shpejta në forma nga më të ndryshmet.
Në epokën tonë, gjithnjë e më shumë po bëhemi të ndërgjegjshëm për sfidën dhe përgjegjësinë historike të komuniteteve fetare ndaj njerëzimit si një njësi e vetme. Intelektualë që bëjnë pjesë në fe të ndryshme, edhe pse mund të shtyhen nga predispozita të ndryshme, bëjnë përpjekje për të rënë dakord në disa teza të caktuara thelbësore. Pranohet se shumë nga parimet e disa feve, u formuan në epoka të mëparshme brenda kushteve të ndryshme. Dhe sot, si rrjedhojë, në tharmimet e reja që kryhen në rrafshin ndërkombëtar, ofrohen mundësi të reja të rishpjegimit të bërthamës bazë të çdo feje.
Për dialogun e sotëm ndërfetar mbeten me vlerë dhe me rëndësi paqja globale, procedura e globalizimit, kufizimi i dhunës dhe përballimi i ndotjes së mjedisit. Megjithatë, duhet të shmangen thjeshtëzimet. Para disa kohësh, një i njohuri im, profesor universiteti, më telefonoi që të më nxiste të merrnim një nismë për paqen. Propozimi i tij ishte të mblidheshin liderë dhe intelektualë të feve të mëdha dhe të vendosej fshirja nga tekstet tona të shenjta e çdo gjëje që i kundërvihet paqes dhe nxit luftën. U përpoqa t’i shpjegoj se një gjë e tillë është e paarritshme, sepse shkrimet e shenjta të feve të ndryshme kanë për pasuesit e tyre një autoritet të padiskutueshëm dhe nuk mund t’i nënshtrohen rishikimit siç bëhet me kushtetutat e shteteve. E as mund të ekzistojë ndonjë lloj organizmi, një lloj OKB-je fetare, që mund të ndërmarrë dhe të kryejë diçka të tillë. Mënyra e vetme e fuqizimit të përpjekjes pajtuese në lëmin ndërkombëtar është kultivimi i një klime të butë midis përfaqësuesve të feve, fuqizimi i bërthamës paqësore të ndjesisë fetare.
3. Në kërkimin dhe në qartësimin e vlerave mbarënjerëzore kontribuon sigurisht studimi objektiv shkencor dhe dialogu ndërfetar. Por kërkohet shumë durim, sepse rruga është e vështirë dhe me të tatëpjeta. Entuziazmi i parë, në vitet e fundit ia la vendin ngurrimeve serioze dhe dëshpërimeve. Shumë kanë frikë probabilitetin e sinkretizmit dhe tjetërsimit gradual të besimit, si dhe ndarjet e brendshme. Pra, është e nevojshme të bëhet me gjykim të thellë përafrimi dhe bashkekzistenca paqësore, pa u sakrifikuar personaliteti i veçantë i grupimeve dhe i popujve. Të kërkohet një shteg i ndërmjetëm dhe të qartësohet “përsëri dhe përsëri” karakteri, qëllimi dhe shpresa e këtij dialogu.
B. VLERAT THEMELTARE MBI TË CILAT MUND TË EKZISTOJË MARRËVESHJA NDËRFETARE
1. Në vitet ‘90, u intensifikua përpjekja ndërfetare për krijimin e një kodi moral me shtrirje mbarëbotërore. Më të njohura janë propozimet që u iniciuan në komunitetin ndërkombëtar: Nisma e parë u shfaq si propozim i Parlamentit të Feve të Botës (Parliament of the World Religions), që u mblodh në Çikago në vitin 1993, me protagonist profesorin gjerman të Tuvingit, Hans Kyng3. Propozimi i dytë u formulua nga Leonard Swidler i Universitetit Temple të Filadelfias, në SHBA. Ky i fundit u diskutua në një sërë konferencash, kryesisht në Internet, me koordinator Qendrën për Etikat Globale (Center for Global Ethics)4.
Propozimi i Parlamentit, i njohur si “Deklarata për një Etikë Globale” (Declaration Toward a Global Ethic), përkufizon si pari me të një Etike Mbarëbotërore:
a) Se nuk mund të ekzistojë një rend botëror pa një moral botëror të ri. b) Kërkesa themelore për këtë është që çdo qenie njerëzore të shikohet në mënyrë njerëzore. c) Katër detyrime bazë për një qytetërim janë: Mospërdorimi i dhunës dhe respektimi i jetës; një rend ekonomik i bazuar në solidaritetin dhe i drejtë; tolerancë dhe dëshirë për të vërtetën; të drejta të barabarta dhe shoqërizim midis burrave dhe grave. ç) Nevojën për ripërtëritje të ndërgjegjes. Të gjitha këto seri rregullash kanë lidhje dhe mbështeten në kode të lashta etike të feve të mëdha.
“Deklarata Universale për Shpalljen e një Etike Globale” (Universal Declaration of a Global Ethic) e L. Swidler, një tjetër formulim që përmban theksime të tjera, nënvizon lirinë, dinjitetin, respektin ndaj të gjitha qenieve, gjallesa ose jo, dashurinë mbarëbotërore, tolerancën fetare dhe nevojën e dialogut ndërfetar5.
Shumë veta, kryesisht, aziatikë, theksojnë se përpjekjet e lart-përmendura të shkruara nga të bardhë, të pasur, romano-katolikë, që e kanë origjinën nga qytetërimet mbizotëruese, janë shumë “perëndimore” Deklarata e dytë është më shumë herë se të tjerat e tillë.
2. Nga kërkimet e dhjetëvjeçarëve të fundit mund të veçojmë në mënyrë përmbledhëse, si parime dhe vlera të pranuara bashkërisht nga fetë, parimet dhe vlerat e mëposhtme:
a) Origjinën e përbashkët të të gjithë njerëzve. Fetë monoteiste na sigurojnë se Perëndia krijoi çiftin e parë njerëzor. Janë të njohura vargjet kyç të Shkrimit të Shenjtë: “Dhe Perëndia e bëri njeriun, sipas ikonës së Perëndisë e bëri atë, mashkull dhe femër i bëra ata6.” Si dhe frazën e apostull Pavlit: “Perëndia i ka bërë të gjitha kombet e njerëzve prej një gjaku”7. Përveç kësaj në Kuran lexojmë: “O njerëz, ju kemi krijuar një burrë të vetëm dhe një grua të vetme dhe nga ju bëmë popuj, fise, që të njihen njëri me tjetrin. Më i nderuari midis jush karshi Perëndisë është ai që është më i virtytshëm”8. Referime që mbështesin sigurinë për një prejardhje të përbashkët të njerëzimit gjejmë edhe në fetë që lëvizin në një vijë jo teiste. Pra, çdo person njerëzor, pavarësisht racës, gjinisë, ngjyrës, gjuhës, arsimimit, është i pajisur me dinjitetin e origjinës hyjnore, nëpërmjet marrëdhënies së tij, të ndërgjegjshme ose të pandërgjegjshme, me Perëndinë.
b) Parim themeltar në të gjitha fetë e zhvilluara është Rregulli i Artë. Në librin klasik induist Mahabarata9 lexojmë: “Kjo është përmbledhja e detyrimit: Mos bëj kurrë në të tjerët diçka që do të të shkaktonte dhimbje, nëse do të ishte bërë tek ty”. Kur u pyet Konfuci: “A ka një fjalë që mund të përdoret si një rregull praktik gjatë gjithë jetës?”, ai u përgjigj: “A nuk është kjo fjalë reciprocitet? Pra mos bëj ndër të tjerët atë që nuk do të dëshiroje të ta bënin ty”10. Nga literatura e shenjtë budiste, po kufizohem në frazën e Tripitakës11: “Një gjendje, që nuk është e kënaqshme për mua, do të duhet të jetë e njëjta edhe për tjetrin; dhe një gjendje, e cila nuk është e kënaqshme, e gëzueshme për mua, si do të mundja t’ia imponoja tjetrit?!”.
Në mendimin judaik, përsëritet parimi: “Atë që e urren, mos e bëj kurrë12” ose me fjalët e rabinit Hilel (shek. I para Krishtit shek. I pas Krishtit): “mos i bëj të tjerëve, atë që nuk do që të të bëhet ty”13. Në predikimin e Tij Jisu Krishti formulon me fuqi rregullën në mënyrë pozitive: “Sikundër doni t’ju bëjnë juve njerëzit, edhe ju u bëni kështu atyre”14. Bota islamike e ka përvetësuar këtë ide, (duke e përkufizuar shpesh në idenë e umës, komunitetit mysliman). Në thëniet që më vonë iu atribuuan Muhametit hasim edhe thënien e mëposhtme: “Askush nga ju nuk është besimtar, nëse nuk dëshiron për vëllain e tij atë që dëshiron për veten e tij”15.
Por, për të mos krijuar përfytyrime fragmentare të idealizuara, duhet të themi se në tekste të ndryshme të shenjta të feve, ekzistojnë edhe fraza që të çojnë në drejtime të ndryshme.
c) Respekti ndaj jetës. Të gjitha fetë e ndalojnë vrasjen. Shkollat fetare indiane sugjerojnë respekt ndaj çdo forme të jetës dhe shmangien e vrasjes së kafshëve. Në urdhëresat që kanë të bëjnë me vrasjen mund të themi se mungon pozicionimi ndaj formave të ndryshme të torturës; gjithashtu, ato për terrorizmin dhe dhunën në familje, në marrëdhëniet profesionale dhe ndërkombëtare.
Megjithatë, çështja e luftës mbrojtëse ose mësymëse ngelet e ndërlikuar dhe formulohen teza që janë diametralisht të kundërta.
d) Drejtësia dhe ndershmëria njihen si virtyte themeltare në shumë fe (p.sh. në konfucianizëm drejtësia është një nga katër gjërat më të rëndësishme; Menci e ngriti në nivelin më të lartë të vlerave morale). Edhe në tri fetë monoteiste, drejtësia konsiderohet si një karakteristikë bazë e njerëzve të Perëndisë. Në konceptin e saj, bashkekziston koncepti i ndershmërisë, i nderimit të Perëndisë, madje edhe i shenjtërisë. Kjo sepse drejtësia e sjell njeriun më afër me Perëndinë16. Ky parim, gjithmonë duket më i qartë në urdhërimet: mos vidh, mos shfrytëzo, mos bëj korrupsion, mos e mbështet shthurjen, mos mashtro17.
Me ndershmërinë bashkë ecën dhe dashuria për të vërtetën. “Mos gënje”, na këshillojnë fetë e mëdha ose kjo duket në formulimin e njohur: “fol dhe vepro me çiltërsi”. Ky është një parim, ku të paktë janë njerëzit që e ruajnë me saktësi, pavarësisht fesë në të cilën bëjnë pjesë.
e) Në të gjitha fetë ekzistojnë urdhërime ose udhëzime të thjeshta për sjelljen mes dy gjinive, të cilat përcaktojnë respektin në marrëdhëniet seksuale. Por këtu variacionet janë shumë më tepër. Megjithatë, mbetet themeltar urdhërimi “mos kurvëro”, mos devijo në imoralitet seksual. Në përgjithësi, përfaqësuesit e traditave fetare të ndryshme bien dakord se askush nuk ka të drejtë të nënvlerësojë të tjerët në marrëdhëniet seksuale, t’i shpjerë ose t’i mbajë në vartësi seksuale. Shfrytëzimi i grave të reja dhe fëmijëve, dukuri që vihet re në ditët tona, dënohet unanimisht.
f) Pjesa më e madhe e feve i referohet paqes, si një urim, si detyrim, si qëllim. Si një përpjekje frenimi të agresivitetit të njeriut, si mënyrë për bashkekzistencën e një shoqërie në bazë të disa rregullave të caktuara sjelljeje dhe si një paqe e brendshme me anë të fashitjes së pasioneve, të frikës, së ankthit. Më konkretisht, në Budizëm, synimi primar i njeriut, e mira sublime, nirvana, përkthehet edhe si paqe.
Në fetë monoteiste, paqja konsiderohet nga njëra anë dhuratë e Perëndisë dhe fryt i besimit tek Ai, e nga ana tjetër ka përmasa shoqërore dhe historike. Për mbizotë rimin e saj kërkohen edhe përpjekjet e njeriut. Synimi duhet të jetë një paqe shumëdimensionale: me Perëndinë, me veten tonë, me të tjerët, me mbarë krijesën.
g) Në problemin e varfërisë ekziston një divergjencë më e madhe për sa i takon shpjegimit dhe zgjidhjes. Personalitete fetare nismëtare kanë këshilluar dhembshurinë dhe mirësinë (Konfuci, Lao Ce, Zoroastri, Buda). E të gjitha fetë, pak a shumë kërkojnë të lehtësojnë varfërinë, duke theksuar dhembshurinë.
Sisteme fetare që nisën nga gadishulli indian përvetësuan pikëpamjen se kushtet e jetës janë akumulimi i karmës, i veprave të mira ose të këqija të formave më të hershme të jetës, të rimishërimeve (samsara). Dalja nga kjo gjendje është e mundur në një fazë të mëvonshme. Mirësia në gjërat e domosdoshme lavdërohet dhe siguron një “karmë” pozitive. Budizmi, duke përdorur parimet mbi “karmën” dhe “samsarën”, propozoi si zgjidhje esenciale të njeriut të përsosur, murgun budist, varfërinë absolute. Në të njëjtën kohë, u përkujdes për mbajtjen e murgjve, duke nxjerrë si virtyt bazë të laikëve dhembshurinë (meta), ndaj atyre që ndodhen në nevoja të mëdha ose në ndonjë nevojë tjetër, duke dënuar në të njëjtën kohë lakminë dhe luksin.
Mendimi izraelit nënvizoi nevojën e dhënies së lëmoshës, duke e lidhur shpesh me çështjen e drejtësisë. Në judaizmin e mëvonshëm, varfëria u konsiderua si fatkeqësia më e madhe dhe parimi bazë i dhënies lëmoshë u shndërrua në huazim filantropik. Edhe në Islam, drejtësia dhe lëmosha zënë një pozitë qendrore. Një nga pesë detyrat bazë të myslimanit është “zakati” (lëmosha)18. Megjithatë mbrojtësi kryesor i të varfërve ka qenë Jisu Krishti me jetën dhe doktrinën e Tij. Theksoi dinjitetin e të varfrit, vlerën e tij në sytë e Perëndisë, qortoi rëndë zemërngurtësinë e të pasurve, himnoi drejtësinë, zbuloi dashurinë dhe këmbënguli në të.
h) Dashuria konsiderohet si kulmi i kontributit në shkallën e vlerave. Krishterimi në mënyrë unike, theksoi dimensionet mbarënjerëzore të dashurisë. Qartësoi me një dritë më të fortë konceptin dhe rëndësinë e saj poliedrike. E shtriu përtej çdo lloj kufiri, racor, fetar, social (Fjalimi mbi mal, shëmbëlltyra e samaritanit të mirë, Himni i Dashurisë në Letrën e parë drejtuar Korinthianëve). E bëri një fuqi universale, që përqafon dhe transformon gjithçka. E identifikoi me realitetin e epërm, me Perëndinë. “Perëndia është dashuri dhe ai që rri në dashuri, rri në Perëndinë dhe Perëndia në atë”19, frymëzoi në mënyrë unikale përjetimin dhe ushtrimin e saj20.
Në ditët tona vihet re prirja që edhe vlera të tjera themeltare të cilat janë mbështetur kohë pas kohe edhe nga fe të tjera, të shpjegohen në dritën e dashurisë (p. sh. “meta” budiste). Fakti që shumë vetë, duke ndjekur monopate të tjera fetare, të vështira për t’u përshkuar, arrijnë të pranojnë si kulm vlerën e dashurisë, kjo është mbi të gjitha inkurajuese.
3. Pavarësisht nga iniciativat ndërfetare, vlerat mbarënjerëzore morale kanë nxitur Deklaratat e OKB-së mbi të Drejtat e Njeriut. Sigurisht që këto kanë pasur shumë ndikime nga ide fetare. Me gjithë kundërshtimet që janë formuluar kohë pas kohe për paragrafë të veçantë të Deklaratave në fjalë, kryesisht nga përfaqësues të feve aziatike, por edhe të disa kishave të veçanta të krishtera, këto tekste kanë arritur të kenë gjithmonë e më shumë konsensusin e pasuesve të feve të ndryshme.
Gjithashtu, këto kontribuojnë në krijimin e një terminologjie morale, duke pasur si karakteristika mbizotëruese, dinjitetin njerëzor, lirinë, tolerancën fetare dhe paqen.
Si rregull, përfaqësuesit e feve të ndryshme bien në një mendje për nenin e parë të “Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut” (Universal Declaration of Human Rights) të Organizatës së Kombeve të Bashkuara (që u pranua më 10 dhjetor 1948) se “të gjithë njerëzit lindin të lirë dhe të barabartë në dinjitet dhe në të drejta. Janë të pajisur me logjikë dhe ndërgjegje dhe duhet të sillen me njëri-tjetrin në frymën e vëllazërisë”21.
Në dhjetor të vitit 1989, Unesco, organizoi në Bangkok Konferencën me temë: Poziocioni i vlerave njerëzore në traditat fetare dhe kulturore të botës. U shtjelluan pikëpamjet e rrymave të mëdha të mendimit fetar (të Induizmit, të Budizmit, të Judaizmit, të Orthodhoksisë, të Romano-katolicizmit, të Protestantizmit, Shintoizmit dhe Islamit) dhe u diskutua plani i deklaratës që donte të inicionte OKB-ja për kufizimin e çdo forme urrejtjeje fetare, të çdo lloj shtypjeje dhe diskriminimi që bazohen në besimin fetar22.
Një konferencë tjetër, “Konferenca Mbarëbotërore për të Drejtat e Njeriut”23, u realizua në vitin 1993, në Vjenë. Më kujtohet se nga mbledhja e parë, në të cilën mora pjesë si referues, dolëm në mjaft përfundime të përbashkëta: Së pari, se problemi i të drejtave të njeriut përbën një çështje tepër të rëndësishme për të gjitha fetë e botës, pavarësisht se çfarë kuptimi dhe shpjegimi u vishet këtyre. Së dyti, se pranimi i shenjtërisë së qenies njerëzore dhe respekti i dinjitetit të saj ndihmojnë në bashkëpunimin e komuniteteve fetare me organizatat ndërkombëtare që merren me çështjen e të drejtave të njeriut. Dhe, së treti, se Deklarata Universale dhe të gjitha përpjekjet e përafërta me atë të Kombeve të Bashkuara përbëjnë një zhvillim të rëndësishëm në njohjen e vlerës dhe të dinjitetit të njeriut.
Përfaqësuesit e komuniteteve të ndryshme fetare ngulën këmbë se çdo njeri përbën diçka të papërsëritshme; se referimi në të drejtat e njeriut lidhet edhe me përgjegjësinë e njohjes së të drejtave dhe të lirive të të tjerëve. Se shumë nga ato që janë sanksionuar si të drejta i shpëtojnë vëmendjes së autoriteteve dhe rregullave të feve të ndryshme24. Gjithashtu se qenia njerëzore, përtej të drejtave individuale dhe sociale, percepton një tjetër dimension të realitetit që mund të quhej transhendental, i shenjtë, hyjnor dhe interesohet për atë.
Por, paralelisht me këto pozicionime të përbashkëta, duhet theksuar se ekzistojnë shumë përfaqësues të feve jo teiste, që mbështesin mendimin se parakushtet mbi të cilat u mbështet Deklarata Universale e vitit 1948, janë të huaja me traditat e tyre dhe madje të papranueshme për ato. Shumë specialistë nga fe të ndryshme, nënvizojnë se nga njëra anë problemi i të drejtave të njeriut nuk zgjidhet me shpalljen e disa deklaratave dhe, nga ana tjetër, se çdo feje i ofrohet me anë të këtyre teksteve një mundësi hulumtimi dhe, në të njëjtën kohë, bashkëpunimi me pjesën tjetër të botës, për të zvogëluar tensionet nga të cilat vuan sot mbarë njerëzimi25.
4. Në fund, vlen të theksohet se kontributi i feve nuk kufizohet në elementët e përbashkët dhe në vlera po të njëjta, që pak a shumë mbështesin, por edhe në disa veçori bazike që paraqesin, në pikat e veçanta që ato theksojnë. Për më tepër, gjatë kërkimit të vlerave mbarënjerëzore, fetë nënvizojnë thellësinë ekzistenciale që ka sjellja morale e njeriut.
Ato këmbëngulin se zgjidhja e problemit të së keqes nuk kufizohet në përmirësimin e një ane të dukshme sociale, por problemi duhet parë në anën e tij më të thellë, që është egoizmi i jashtëzakonshëm i njeriut dhe në të njëjtën kohë ofrojnë edhe frymëzimin e fuqinë për kapërcimin e tij.
Por, në rrugët pa krye ku na çon qytetërimi teknik duke kultivuar vetëpëlqimin, kryelartësinë dhe pangopësinë, fetë na ritheksojnë se mjeti për të arritur ekuilibrin shpirtëror të njeriut nuk është nënshtrimi i natyrës në dëshirat e individit, por është nënshtrimi i dëshirës individuale, vetëmohimi, asketizmi, pastrimi i egos, kërkimi dhe përjetimi i së Shenjtës.
* * * *
Duke e mbyllur këtë referat, dëshiroj të theksoj atë që vura në dukje edhe në fillim: Se përveç vlerave që i referohen etikës, kontributi i përbashkët i feve është i rëndësishëm edhe për ato vlera të përbashkëta që lidhen me të vërtetën, që i jep kuptim jetës dhe së bukurës, që i fal asaj shkëlqim dhe hir. Çdo fe ka kontribuar me mënyrën e saj në kërkimin e së vërtetës dhe evidentimin e anëve të ndryshme të vlerës së të bukurës.
Komunikimi paqësor, dialogu ndërfetar dhe kryesisht “dialogu i jetës” midis njerëzve me bindje fetare të ndryshme mund të ndihmojnë në transplantimin e ideve dhe parimeve të reja nga njëri qytetërim në tjetrin, si dhe në zhvllimin e farave që flenë në truallin e tyre. Nuk duhet të lihet mënjanë fakti se fetë, meqë përjetohen nga njerëzit e gjallë, janë bashkësi të gjalla organike, që zhvillohen dhe evoluojnë. Do të thosha se ato kanë dinamikën e tyre.
Fetë pranojnë ndikime dhe përthithin ide të reja të cilat arrijnë në ambientin e tyre. Ato përshtaten me mënyrën e tyre në sfidat e reja për të kontribuar në rrugëtimin e mëtejshëm të përbashkët të njerëzimit.
BIBLIOGRAFIA PËRMBLEDHËSE
– Toward a Global Ethic: An initial declaration, Council for a Parliament of the World’s Religions, Chicago 1993.
– World Religions- Universal Peace- Global Ethic, Global Ethic Foundation, Tübingen 2000.
– Küng H., A Global Ethic For Global Politics and Economics, bot. SCM Press London-New York 1998.
– Tracing the Way: Spiritual Dimensions of the World Religions, bot. Continuum, U.K.- USA 2001.
– Küng H., Schmidt H., A Global Ethic and Global Responsabilities: Two declarations, London 1998.
– Küng H. dhe Kuschel K.-J., A Global Ethic. The Declaration of the Parliament of the World’s Religions (me komente nga botuesit), bot. Continuum, New York-London 2004.
– MacIntyre, Al., After Virtue: A Study in Moral Theory, bot. University of the Notre Dame Press, Notre Dame-Indiana 11981.
– Morgan P., Lawton C., Ethical Issues in Six Religions Traditions, bot. Edinburgh University Press, Edinburgh 1997, 1999.
– Raz J., The practice of Value, (me komente nga C. M. Korsgaard, R. Pippin, B.Williams), bot. J. Wallace, Clarendon Press, Oxford 2003.
– Smith W. – C., Towards a World Theology, bot. Westminster Press, Philadelphia 1981.
– Twiss S. B., Grelle Br., Exploration in Global Ethics. Comparative Religious Ethics and International Interreligious Dialogue, bot. Westview Press, Colorado-USA-Oxford-UK 2000.
————————————————
1.Fetë më të rëndëishme sa u takon pasuesve të tyre janë Krishterimi (rret 33,1%) dhe Islami (rreth 20%). Pason Induizmi (rreth 13%), Budizmi (6%) dhe Konfucianizmi laik (rreth 4%). Fe relativisht të reja janë fetë e vjetra fisnore të Afrikës (reth 2% secila buqetë prej tyre). Në numër më të vogël ndodhet Judazimi (0,5%), Sikhizmi, Bahaizmi, Çainizmi, Sindoizmi. Statistikat fetarologjike, për shumë arsye, janë kryesisht relative dhe trajtohen vetëm si tregues të thjeshtë. Në të njëjtën kohë, një numër i madh banorësh të planetit madje dhe ata që u takojnë shoqërive të zhvilluara nga ana teknologjike, nuk bëjnë pjesë në asnjë fe (15,2% llogariten agnostikët dhe 3,5% ata që deklarohen ateistë). Barret, D., World Christian Encyclopedia. A Comparative Survey of Churches and Religions in the Modern World, Oxford University Press, Oxford-New York 2001.
2.Në lidhje me përcaktimin dhe ndarjen e vlerave, dua të rikujtoj në vija të përgjithshme se u formuluan shumë teori. Më e njohura mbështetet në filozofinë e Kantit dhe dallon vlerat më logjike, estetike dhe morale. Këtyre u shtohen nga disa mendimtarë vlerat fetare (që u referohen kuptimit të botës), si dhe ato ekonomike, që i referohen sferës së të dobishmes (Λούβαρης Ν.Ι., Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τομ Ε, σελ. 39). Përveç kësaj ndarjeje, që bazohet në ndarjen e trefishtë të psikologjisë, u formuluan edhe ndarje sistematike të vlerave. Si ajo e H. Münsterberg (Philosophie der Werte,2 1921), i cili dallon fillimisht dy kategori: vlerat jetësore dhe ato kulturore dhe në secilën prej tyre dallohen katër lloje vlerash: logjike, estetike, morale dhe metafizike. Ndarje të tjera janë shtuar nga mendimtarë të tjerë (N. Hartman, Ed. Spranger, Joh. Hessen). Për pozicionime më të reja shih Taliaferro, Ch., Contemporary Philosophy of Religion, Blackwell Malden MA, Oxford 1998, 190-199, 211- 218 etj. Putman, H., The collapse of the Fact/Value Dichotomy, Clarendon Press, Oxford 2003.
3. Council for a Parliament of World’s Religions, Toward a Global Ethic (An initial Declaration Chicago 1993. H. Küng and K.-J. Kuschel, eds., A global Ethic. The Declaration of the Parliament of World’s Religions (me komente nga botuesit) Continuum, New York- London 2004.
4. Swidler, L.,“Universal Declaration of a Global Ethic”, 1996. Adresa në Internet: http:/astro.temple.edu/~dialogue/Center/ declarel.html.
5. Drafti i parë sanksionon tetë pika bazike: 1. Lirinë e çdo personi njerëzor. 2. Dinjitetin natyror të të gjithë njerëzve. 3. Respektin ndaj të gjitha qenieve, të gjalla ose jo. 4. Nevojën që individi të kapërcejë veten e tij dhe të përqafojë tërësi më të gjera: komunitetin, kombin, globin, gjithësinë. 5. Një dashuri që shtrihet dhe i përqafon të gjitha. 6. Respekt dhe liri për çdo fe dhe besim. 7. Dialog, i cili përbën një kusht të domosdoshëm për një bashkekzistencë njerëzore harmonike në planet. Pasoi një formulim më i ri me 10 pika, që u koordinua me Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut të vitit 1948, të Kombeve të Bashkuara. Në një mënyrë më analitike dhe kritike shih King, S., “A Global Ethic in the Light of Comparative Religious Ethics”, tek Twiss, S. B. dhe Grelle, B., Explorations in Global Ethics, Westwiew Press, Oxford 2000, fq. 118-140.
6. Gjeneza 1:27 shih edhe 1:26, 5:1.
7. Veprat 17:26.
8. Kurani, Domat, kap 49:13.
9. XIII, 114,8.
10. Confucius, Analects, 15,23
11. Samyata Nikaya, V.
12. Tovita 4:15.
13. Rabbi Hilel, Sabbat 31a.
14. Lluk. 6:31; Shih Matth. 7:12.
15. 40 hadit, Përmbledhja e Al-Nawawi, 13.
16. Detyrimi i drejtësisë përmendet në mënyrë këmbëngulëse në Shkrimin e Shenjtë. “Rri larg prej çdo fjale të të pabesit… nuk do të drejtësosh të padrejtin për shkak të dhuratave”. [Eksodi 23:6-8; shih Ligjin e Dytë 19:15; Psalm. 57 (58):2:2], “I drejtë është ai që i përgjigjet pozitivisht vullnetit të Perëndisë dhe kanoneve hyjnore. I drejtë je, o Zot dhe të drejta janë gjykimet e tua… drejtësia jote është drejtësi në jetë dhe ligji yt e vërteta”, lutet Psalmisti (Psalmi 118, 137, 142). “Mësoni drejtësinë ju, o banorët e dheut”, këmbëngul Isaia (26:9). Në Dhiatën e Re shtrohet më lart ideali i drejtësisë: “Lum ata që kanë uri dhe etje për drejtësinë” (Matth. 5:6). “Nëse nuk tepron drejtësia juaj më tepër se ajo e skribërve dhe e farisenjve, nuk do të hyni në mbretërinë e qiejve” (Matth. 5:20; shih Efes. 4:24, Filip. 1:11, 1Tim. 6:11, Hebr. 1:9).
17. Në Deklaratën e Feve të Botës që u përmend, u shtua teza jo pa kundështimese askush nuk e ka të drejtën të përdorë çdo lloj pasurie të tijën pa treguar interes për nevojat e shoqërisë dhe të mbarë planetit. Pasuria, e madhe ose e vogël, krijon përgjegjësi dhe përdorimi i saj duhet t’i shërbejë në të njëjtën kohë të mirës së përbashkët. Veçanërisht sa i takon drejtësisë në Islam shih Khadduri, M., The Islamic Conception of Justice, Johns Hopkins University Press, Baltimore-London 1984.
18.“Zakati” i caktuar është 1/40 e kursimeve të besimtarit, që është 2,5% e tepricës që i mbetet pas mbulimit të shpenzimeve të tij dhe është një lloj takse për ndihmë sociale.
19.1 Jn. 4:16.
20.E konsideroj tepër të gjetur theksimin e dashurisë në formulimin e “Universal Declaration of a Global Ethic” të L. Swidler: “Natyra e gjerë dhe përfshirëse e dashurisë duhet të njihet si një parim aktiv në marrëdhëniet ndërpersonale dhe globale”.
21. Në këtë formulim, megjithëse nuk përmendet qartë, ekzistojnë ndikime të krishtera të qarta më drejpërdrejt nga asambleja themeluese e KBK në Amsterdam, që qarkulloi në fillimet e shtatorit 1948.
22. Takimi u bë pas një vendimi të Komisionit të OKB- së për të drejtat e njeriut, më 14.3.79. Si rezultat, deklarata përfundimtare (Declaration on the Elimination of all Forms of Intolerance and of Discrimination based on Religion or Beliefs) u dha për botim më 25.11.1981.
23. World Conference on Human Rights. Wienna Declarations and Programme of Action, adopted 25 June, 1993, shih faqet elektronike: U. N. High Commissioner for Human Rights.
24. Për rastin e Budizmit shih Keown, D., Buddism. A very short Introduction. Oxford University Press, Oxford 2000, fq.104-106. Më në përgjithësi, shih Swidler, L.S., eds., Religious Liberty and Human Rights in Nations and Religions, bot. Ecumenical Press, Philadelphia 1998; Stahnke, T. dhe Martin, J.P., Religion and Human Rights: Basic Documents, bot. Center for the Study of Human Rights, Columbia University 1998..
25. Për tezat e krishtera shih Hirsch, E., “Christianisme et Droits de l’homme”, Librairie des Libertes, Paris 1984. Për pikëpamjet e Kishës Orthodhokse shih kap. II, “Orthodhoksia dhe të drejtat e njeriut” tek Jannullatos, A., Globalizmi dhe Orthodhoksia , bot. Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë, Tiranë, 2005.
