PARIMET THEMELORE TË QYTETËRIMIT
Shkruar nga Grigor S. Petrov, përkthyer në shqip nga Dhimitër Bedulit, Botim i Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, Tiranë 1994.
“Kërkoni më përpara mbretërinë e Perëndisë
dhe drejtësinë e Tij dhe të gjitha të tjerat do t’ju shtohen” (Mattheu 6, 33)
Qytetërimi evropian i kohës sonë, i këqyrur në karakteristikat e tij, pohohet prej të gjithëve se është i krishterë. Doktrina e Iisu Krishtit shpallet si e vërteta morale më e lartë, si ligj themelor për zhvillimin shpirtëror të njerëzimit. Feja Ungjillore paraqitet si kusht i domosdoshëm për formimin e përsosur të jetës individuale, familjare dhe shoqërore. Shkurt, një vështrim, qoftë dhe i përciptë, mbi gjendjen shpirtërore dhe morale të shoqërisë njerëzore, na bën të kujtojmë, se direktivat që janë ndjekur e po ndiqen janë porositë ungjillore për një dashuri dhe një drejtësi ideale, na bën të kujtojmë se në veprimet tona, udhëhiqemi së pari prej shkaqesh morale-fetare.
Megjithëkëtë, puna nuk është kështu. Ajo që vihet re hollë-hollë dhe që është përhapur mjaft në shoqërinë e sotme është qëndrimi i ftohtë, i pakujdesshëm, shpeshherë dhe përbuzës, për çdo gjë që na kujton fenë. Studimi i disa çështjeve me rëndësi jetike dhe zgjidhja e përciptë që u bëhet këtyre, tregojnë shpeshherë se ç’ide të turbullt dhe të gabuar ka formuar sot shumica mbi parimet më elementare të botëkuptimit të krishterë.
Normat themelore të Ungjillit shtrembërohen keq e brutalisht, ose interpretohen më keq e me qëllim, edhe kërkesat e moralit të krishterë dënohen dhe flaken tej si utopira që s’mund të vihen kurrë në zbatim dhe si himera. Ide, të cilat, për përmbajtjen dhe kuptimin e tyre të lartë, duhej të ndillnin veprimtarinë morale të njerëzve e t’u stolisnin fytyrën shpirtërore, vishen me një kuptim të dobët që s’u ka hije. Merrni p.sh., fjalën ”i madh”; e thoni këtë në ndonjë mbledhje dhe pyesni pastaj ata që ndodhen atje se ç ‘kuptim i japin kësaj fjale dhe cilin njeri kujtojnë se është i denjë për të. Do t’ju bëjnë fjalë për lavdinë e shumëkënduar të ndonjë trimi që ka shtypur dhe ka munduar popuj, për shkëlqimin e ndonjë kompozitori muzikant, për madhërinë dhe fuqinë e ndonjë monarku, po rrallë, shumë rrallë, do t ‘ju përmendin bukurinë morale të heronjve të mendjes dhe të zemrës, të martirëve ideologë, të apostujve që lëçitin pa ndrojtje dhe pa lodhje të vërtetën. Do t’ju zënë në gojë Çezarin dhe Napoleonin, mund t’ju kujtojnë Shekspirin dhe Bismarkun, po pa dyshim do të harrojnë emrin e Epiktitit, të Sokratit, të Simon Petrit dhe të Apostoll Pavlit. Këta e shumë personalitete të tjerë, të shquar për vetëmohimin dhe vetëtherorizimin e tyre, s’njihen fare prej syresh.
Dhe pikërisht prej një mentaliteti të tillë krijohet sot një rreth i gjerë fenomenesh të një rëndësie shoqërore shumë të madhe si edhe një rregull i ri jete, që përpiqet të rrijë larg çdo ndikimi të drejtpërdrejtë të Fesë, ndonëse ky ndikim njihet si i domosdoshëm, natyral dhe i arsyeshëm. Pasuesit e këtij rregulli të ri shpallin me këmbëngulje se gjoja feja e Krishtit i dha fund jetës së saj, se nuk ka më ç’t’i thotë botës dhe se gjoja morali i Ungjillit, i përshtatshëm në të kaluarën për mendjen e thjeshtë të peshkatarëve të Galilesë, sot nuk është më i mjaftë për të ushqyer dhe për të nginjur intelektualin bashkëkohor të qytetëruar, i cili ndjen nevojën për parime të tjera drejtuese. Këto parime mundet t’ia japë vetëm shkenca. Shkenca, thonë, ndezi farin, para shkëlqimit të të cilit, drita e Fesë duket e venitur dhe është e destinuar brenda një kohe shumë të shkurtër të shuhet përgjithmonë. Kjo dritë thonë, në misionin e saj të përkohshëm, është mbuluar shpeshherë prej supersticionesh skandaloze, dhe, e ushqyer me plagën e tmerrshme të fanatizmit, është bërë shkak luftimesh vëllavrasëse. Mjafton të sjellim ndër mend natën e Sh. Bartolomeut dhe torturat e Gjykatoreve të shenjta, për t’u bindur se sa mirënjohës duhet t’i jemi shkencës, për çlirimin dhe shpëtimin që i solli botës nga ato të këqija.
Ç’përgjigje t’u japim këtyre akuzave? Së pari, që në kritikën vlerësuese të çdo feje dhe veçanërisht të Fesë së Krishterë, për sa i përket lartësisë dhe rëndësisë së tyre, është sa e arsyeshme, aq dhe e domosdoshme, të shquhet gjithnjë ideja themelore fetare nga ajo e realitetit pozitiv, d.m.th. të mos ngatërrohet ajo që është dhe që bëhet me atë që duhet të jetë dhe që duhet të bëhet. Njerëzit, të shtyrë prej mendjengushtësisë dhe fanatizmit, shtrembërojnë e poshtërojnë edhe idetë më të larta, dhe u japin një formë monstruoze. Mirëpo kjo nuk do të thotë se këto ide janë vërtet të ulëta, pa vlerë dhe të këqija në vetvete. Sikundër liria e vërtetë s’pëson gjë e as që nuk e humbet vlerën e saj nga shkaku i krimeve brutale të anarkizmit, kështu edhe Krishtërimi s’mund të akuzohet për veprimet e errëta të disa të krishterëve që mund të numërohen me gishtërinjtë e dorës dhe që rastësisht përmblidhen në gjirin e tij. Row-i, një shkrimtar i famshëm, në veprën e tij interesante: “Të vërtetat evidente të Krishtërimit” thotë: ”Midis besëtarëve të një Kishe, ka mbretëruar shumë herë një bestytni e pamasë. Kisha ka lejuar vepra, që kanë qenë ndaluar nga themeluesi i saj. Ajo, – është gjë e tmerrshme ta themi – ka përdorur shpatën, për të cilën Shpëtimtari ka thënë të mbahet në mill. Këto të gjitha janë fakte historike të pamohueshme, por i pamohueshëm dhe i çuditshëm është edhe fakti tjetër, që Kisha, sado e ndarë në degë të ndryshme, ka gjetur gjithmonë në personin e themeluesit të saj parimin e përjetshëm për rilindjen e saj”.
Vërtet. Në personin dhe doktrinën e Iisu Krishtit ekziston një kuptim i thellë, kuptim që është shumë më i lartë nga Krishtërimi që herë pas here na paraqitin në mënyrë të përciptë shekujt. Fytyra e thjeshtë e personalitetit të themeluesit të Kishës së Krishterë, ashtu siç e pikturoj në Ungjilltarët, d. m. th. pa vijat e rreme që ka shtuar më pas keqdashja dhe marrëzia njerëzore, ka qenë dhe do të jetë gjithmonë baza e rindërtimit të kishës mbi dhe. Kjo është cilësia karakteristike dhe e vetme e Krishtërimit të vërtetë. Luftërat fetare, masakrat kundër heretikëve dhe veprime të tjera të këtij lloji, s ‘janë prodhim natyral i Fesë së Krishterë, po një shtrembërim kriminal i saj, një përbuzje dhe telendisje e dashurisë falëse të Birit të Perëndisë që u kryqëzua për dobinë dhe shpëtimin e gjithë botës. Krishtërimi, si Fe e vaditur prej frymës së butësisë, të dashurisë dhe të mëshirës ungjillore, përbuz dhe urren çdo përdhuni, dhe sidomos përdhuninë që kryhet në emrin e Zotit dhe për lavdinë e Tij, se Zoti, simbas ungjilltarit Joan, është vetë dashuria (Joani Let. I-rë, 4, 17).
Kur vëllezërit Jakov dhe Joan, nxënës të Shpëtimtarit, të zemëruar për sjelljen e keqe që treguan samaritanët kundrejt Mësuesit të tyre, i thanë Atij: ”Zot, a dëshiron të themi që të zbresë zjarr nga qielli e t’i djegë, siç ka bërë dhe Ilia”, Iisui u kthye nga ata dhe, si i qortoi, u tha: ”Nuk dini prej ç’fryme jeni; sepse i biri i njeriut nuk erdhi të humbasë shpirtra njerëzish, po të shpëtojë” (Lluka 9, 56); edhe shkuan në tjetër fshat. Dhe në paravolinë e egjërit këndojmë: ”Mbretëria e qiejve ngjan me një njeri që mbolli farë të mirë në arën e tij; po tek flinin njerëzit, erdhi armiku e mbolli egjër në mes të grurit edhe iku. Pa kur mbiu gruri e bëri kokrra, atëherë u duk edhe egjëri. Edhe shërbëtorët erdhën te i zoti i shtëpisë e i thanë: Zot, nuk mbolle ti farë të mirë në arën tënde? Nga doli pra egjëri? Po ai u tha: ndonjë armik do ta ketë bërë këtë. Atëherë shërbëtorët i thanë: do pra që të vemi e ta mbledhim? Po ai tha: jo, sepse duke mbledhur egjërin, mos shkulni edhe grurin bashkë. Lërini të rriten që të dy gjersa të vijë koha e korrjes.” (Mattheu 13, 24-30).
Pas këtyre tregimeve ungjillore, do të jetë e tepërt, mendoj, të shpjegoj se feja e Krishterë s’mund të akuzohet për krimet dhe marrëzitë që kanë kryer në emrin e saj disa persona, miq të vetëquajtur, të rremë, zemërgurë e fanatikë. Natyrisht, kuptimi i keq dhe ligësia individuale mund ta mbulojnë herë pas here fytyrën e ndritshme të Shpëtimtarit me vellon e fanatizmit dhe të bestytnive, po bukuria e saj mbinatyrore nuk humbet asgjë nga shkëlqimi i vërtetë. Do të duhet vetëm që me kujdes të hiqet mbulesa e pavend, dhe të pastrohet fytyra prej blozës dhe pluhurit, po jo dhe të shkelet me këmbë kjo fytyrë që ngazëllon zemrat fisnike me mirësinë, butësinë dhe pastërtinë qiellore.
Po t’i falni një vështrim të sinqertë e të paanshëm historisë së Fesë së Ungjillit gjatë këtyre nëntëmbëdhjetë shekujve që kanë kaluar, dhe po të përqendroni me dorën në zemër vëmendjen tuaj në serinë e gjatë të veprave mirëbërëse me të cilat kjo e ndryshoi, e pajisi dhe e zbukuroi faqen e kësaj bote, keni për t’u çuditur me të vërtetë. Ç’gjurmë të pashlyeshme ka lënë kjo në të gjitha shfaqjet e qytetërimit tonë, në zakonet, në ligjshmërinë, në shkencën, në artet! Me ç’fuqi të madhe morale e ndryshoi kjo dhe e fisnikëroi botën e mjeruar dhe të shkatërruar. Me ç’vitalizëm të gjallë e ngrohu jetën! Miliona njerëz morën fuqi prej saj dhe vendosën të rrojnë për të mirën e të vërtetën; në altarin e saj ofruan ndjenjat dhe idetë e tyre më fisnike dhe në shërbimet dhe theroritë për të, gjetën ngushëllimin zemërprekës. Cili pra me ndërgjegje të pastër mund të thotë se fuqia e saj vitale sot është tharë, se burimi, që me ujrat e tij të kristalta ka nginjur kush e di sa e sa gjenerata, u shterua menjëherë dhe se vendin e tij mundet ta zërë seriozisht enciklopedia e shkencave? Do të mundej vallë shkenca të zëvendësojë Fenë, si drejtuese e njeriut në një të pritme të ndritshme?
Çështja ka një rëndësi vitale. Zgjidhja e përciptë e saj do të ishte një akt kriminal, sepse një zgjidhje e gabuar të çon në përfundime katastrofale. Ne do ta këqyrim këtë sidomos nga pikëpamja historike: a) cilat fuqi e kanë shtyrë njerëzimin në zhvillimin dhe përparimin e tij gradual: b) ç’ideale të larta mbizotërojnë sot në botë dhe c) realizimi i tyre a mund të jetë prodhim vetëm i një zhvillimi intelektual, i një grumbullimi dijesh, i një përplotësimi mendor, apo vjen si pasojë e një përparimi moral-fetar, si pasojë e kulturës sëzemrës?
Jeta e botës në sferat dhe shfaqjet e saj të ndryshme, na paraqet në përgjithësi pamjen e një zhvillimi që bëhet dalngada1ë dhe gradualisht, pamjen e një lëvrimi fuqish, të fshehura në gjirin e natyrës. Sikundër përmbi kryet tona, në hapësirën e pakufishme ajrore, vendin e planeteve që janë shuar dhe zhdukur, e zënë planete të tjerë të rinj, kështu dhe në thellësitë e zemrës së njeriut, vendin e qëllimeve dhe të idealeve, që janë realizuar dhe plakur, e zënë ideale dhe qëllime të reja. Tendencat e ulëta dhe personale të njerëzve, zëvendësohen me një shpejtësi të çuditshme prej tendencash me karakter të përgjithshëm. Sepse, përmbi nevojat dhe kujdesjet e veçanta të përditshme, njerëzia, në çdo etapë të zhvillimit të saj, ndjek dhe objektiva me karakter të përgjithshëm, përpjekja për arritjen e të cilave i mban fuqitë e saj intense, në mënyrë që, me kalimin e shekujve, objektivat në fjalë, ose më qartë idealet e njeriut, bëhen më të gjera, më të larta, më të përgjithshme.
Që sapo fillon njeriu të kuptojë dhe të ndjejë jetën dhe qenien e tij, i pari send që i tërheq vërejtjen tërësisht, është natyra, bota e jashtme. Shpirti filozofik i popujve, i ngarkuar në fillimin e zgjimit dhe të zhvillimit të tij me përshtypje të shumta të marra së jashtmi, nuk e shquan vetveten prej natyrës që e rrethon, ashtu siç nuk e shquan dhe fëmija që është në fazën e parë të veprimit mendor entitetin dhe personalitetin e saj. E tërë fuqia mendore e tij i drejtohet zgjidhjes së misterit të ekzistencës së botës. Filozofia greke, që në kohën e Thalesit e gjer në atë të Sokratit, mundohet të zgjidhë çështjen e thelbit të botës. Objekti kryesor i botëkuptimit të vjetër ka qenë ky: prej ç’elementesh përbëhet gjithësia? Nga rrjedh dhe në ç’ndryshime përfundon? Ujët, ajri, zjarri, tërë lënda e pakufishme ka qenë njohur si një qenie e pandryshuar ndërmjet fenomeneve që ndryshojnë. Dhe vetëm si e studioi dhe e analizoi këtë çështje në të gjitha pikat, mendimi filozofik iu përvesh një problemi tjetër: problemit të njeriut. ”Mendja filozofike, thotë Baueri, vetëm atëherë kthehet në botën e brendshme dhe fillon të merret me studimin e çudirave që janë kryer në sferën e jetës shpirtërore, pasi syri i saj mundi të studiojë lëvizjen e njëshme të botëve që vërtiten përmbi kryet tona, si edhe ndryshimin e përditshëm të botës fizike që na rrethon”.
Sokrati i pari pati fatin të çelë një epokë të re në historinë e mendimit njerëzor. Ai i pari e drejtoi filozofinë nga bota fizike në botën thjesht shpirtërore. Ata që kanë qenë para Sokratit thonin: ”njih botën e jashtme, botën që të rrethon”. Po Sokrati predikonte: ”njih vetveten”. Ky drejtim qe vërtet një hap kolosal përpara, po megjithëkëtë një zgjidhje e plotë e problemit në fjalë s’mund të pritej menjëherë. Zhvillimi bëhet gradualisht. Çdo gjë ka kohën e saj. Edhe gjenia më e madhe filozofuese nuk shkon me të hedhura. Në studimin e thellë që i bëri Sokrati vetes së tij të brendshme, mundi të vëzhgojë vetëm një pamje të natyrës shpirtërore të njeriut: dijen (gnosis). Jetën perplekse dhe apokrife të zemrës, ai s’e kish vënë re, sepse kujtonte që njerëzit janë të ligj e gënjeshtarë nga shkaku i padijes. ”Ai që e njeh me të vërtetë të bukurën – thoshte – ashtu do të sillet e do të veprojë”. Do të ishte vërtet gjë e bukur sikur puna të qëndronte kështu; mirëpo jeta e përditshme na bind, se ndërmjet dijes së virtytit dhe jetës në pajtim me të, është një hapësirë e madhe. Që të ngjitet një udhëtar majë një mali, s ‘mjafton të dijë vetëm rrugën, po duhet të ketë dhe dëshirë të patundur për të kapërcyer të gjitha vështirësitë e rrugës si edhe një organizëm të stërvitur dhe të aftë për udhëtim. Kështu është dhe me përpjekjet për t’u ngjitur në majat e larta të virtytit S’mjafton të ketë njeriu vetëm ide të larta dhe njohje të plotë të së mirës, por i lipset dhe një vullnet i disiplinuar për t’i vënë në zbatim këto ide. Për Sokratin, virtyti në lidhje me njeriun ishte diçka e përjashtme. Kujtonte se virtyti mësohet, siç mësohet dhe aritmetika dhe këndimi dhe shkrimi. Nga shkaku pse problemi ishte i ri, Sokrati s’ka qenë në gjendje të kuptojë menjëherë që virtyti ishte pjellë e një pune të brendshme, pasojë e një lufte intense kundër instinkteve të egra dhe të lidhura me natyrën e njeriut. Kaluan shumë shekuj, gjersa njerëzia mundi të kuptojë fjalët që kanë dalë prej gojës së Apostoll Pavlit: ”Kënaqem me ligjin e Perëndisë shpirtërisht (sipas njeriut të brendshëm), po shikoj një tjetër ligj në trupin tim, i cili kundërshton ligjin e mendjes sime” (Rom. 7, 22-23).
Meqë, pra, mendimi i botës së vjetër i qe kushtuar posaçërisht botës së jashtme dhe kuptimi i lartë i personalitetit ende s’ishte njohur, idealet e larta të popujve të vjetër e të qytetëruar në lidhje me njeriun, kishin një karakter të përjashtëm. Përfaqësuesit më të shquar të kohës së vjetër ishin Greqia dhe Roma, ose, siç i thonë ndryshe, bota e vjetër. Për këtë botë, ndonjë horizont i gjerë interesash shpirtërore pothuajse mungonte krejt. Çështjet mbi vlerën e njeriut, mbi të drejtat e personalitetit, mbi vëllazërimin e popujve dhe të tjera analoge, ceken përcipërisht dhe si me të harruar, po që të bëhen objekte të një studimi të posaçëm dhe të thellë, jo. Qëllimi dhe objekti kryesor i botës së vjetër ka qenë adhurimi i bukurisë natyrore dhe i fuqisë trupore. Greku sentimental, të gjitha fuqitë e tij ia kushtoi së parës, dhe romaku ngadhënjyes i botës kryelartë, përqafoi të dytën. Greku adhuronte, nderonte dhe i përunjej vetëm bukurisë së trupit. Mitologjia greke është vërtet e mbushur me ngjarje dhe peripecira të shëmtuara e skandaloze të perëndive të Olimpit, po njëkohësisht ka dhe një shumicë figurash që të prekin me përsosurinë e formave klasike. Gjenia e admiruar e Grekut, përhapëse e dritës në të gjitha drejtimet, u shfaq sidomos më shkëlqyeshëm në skulpturë. Dalta e Fidiasit, e Praksitelit, e Poliklitit dhe e shumë të tjerëve, arriti kulmin më të lartë të bukurisë, të cilës, pasardhësit u munduan t’i afrohen, por as që e arritën, as që mundën ta kalojnë deri sot. Romaku s’ka qenë artist. Objektet artistike ai i këqyrte si disa stoli të jetës së përditshme. Si i fuqishëm që ishte, idealin e fuqisë e ngriti përmbi atë të bukurisë artistike. Para fuqisë së tij përuleshin dhe popujt më të largët dhe Roma shtohej, pasurohej dhe zbukurohej në kurriz të vendeve të nënshtruara. Roma ka qenë kryeqyteti i gjithë botës së njohur atëherë. Madhështia dhe fuqia pra, ja ideali me të cilin rronte dhe të cilit i kushtonte gjithë përpjekjet e tij romaku i lashtësisë.
Po që të dy këto ideale: bukuria trupore e përsosur dhe triumfi i fuqisë trupore, më në fund u arritën. Mbi Akropolin ndriti bukuria ideale shembullore dhe fjala e Romës ishte ligj, që dëgjohej dhe zbatohej gjer në viset më të largëta të dheut. Me se pra do të vazhdonte të ushqehej njerëzia e botës së vjetër në të ardhmen? Ndonjë ideologji e re, që ta pushtonte shoqërinë njerëzore, nuk shfaqej, ndërsa ajo e vjetra po i jepte fund misionit të saj. Dhe dihet, se pa ndonjë ideal shpresëdhënës, qoftë dhe të ulët, njeriu s’mund të rrojë, fuqia popullore shkatërrohet dhe shoqëria paralizohet. Prandaj dhe bota e vjetër greko-romake s’mundi më të qëndrojë. Erdhi koha, kur themelet e Romës u tronditën dhe Perandoria romake u zhduk. Ra edhe duhej të binte, sepse idealet që e mbanin të gjallë ishin të përkohshme dhe kur fuqia e tyre u shterua, nuk i mbetej më kurrgjë, nga ajo të ushqehej. Për ringjalljen e organizmit të vjetëruar lipseshin fuqi të reja, ishte nevojë që, për jetën shpirtërore të njerëzisë, të gjendeshin parime të reja frymëzuese. Mbi gërmadhat e botës së vjetër ishte e mundur të rimbinte e të lulëzonte përsëri një qytetërim i ri, po për këtë duheshin ideale të reja. Dhe vërtet shohim që, si bazë e qytetërimit të ri, vihen ideale të reja. Bota e vjetër kërkonte bukurinë trupore, përulej para fuqisë natyrore. Njerëzit e kohës së re kërkojnë bukurinë shpirtërore, dhe i përulen fuqisë morale. Sot pika e rëndesës vendoset në të përbrendshmet e njeriut, në shpirtin e tij, i cili, më në fund, konsiderohet si burim i jetës shoqërore, politike dhe historike. Ngritja e zemrës, përsosja morale, zhvillimi shpirtëror i individit, këto janë tani problemet kryesore të shoqërisë njerëzore. Të gjitha të tjerat janë të dorës së dytë. ”Kërkoni më përpara mbretërinë e Perëndisë dhe drejtësinë e tij e të gjitha këto do t’ju shtohen ” – thotë Ungjilli.
Me fjalët: “Mbretëri e Perëndisë” Ungjilli kupton jetën e përsosur mbi dhe, jetën e bazuar, jo mbi fuqinë e grushtit a të egoizmit të egër, po mbi parimet e dashurisë së përbotshme, të drejtësisë hyjnore, të njohjes së të gjitha të drejtave ligjore të personalitetit. Ardhja e kësaj mbretërie varet nga rilindja morale e njeriut, nga rindërtimi i të gjithë qenies së tij të brendshme. “Me të vërtetë po të them – i tha Iisu Krishti Nikodhimit – , po të mos lindet ndonjë së larti, s’ka për ta parë mbretërinë e Perëndisë” (Joani 3, 3). Dhe në një vend tjetër thoshte: “mbretëria e Perëndisë nuk vjen me të dukur, as kanë për të thënë: ja këtu është, a, ja atje; sepse ja mbretëria e perëndisë tek është në mes tuaj” (Lluka 17, 20-21).
Ky është ideali i ri, ideal jo i përkohshëm; po i përjetshëm. Idealet e Greqisë së Vjetër dhe të Romës ishin të përkohshme dhe të kufizuara. Prandaj dhe bota e vjetër ra. Ideali i ri, i shpallur prej Krishtërimit, s’ka kufi, është i paarritshëm. ”Bëhuni të përsosur, siç është i përsosur Ati juaj qiellor” (Mattheu 5, 48), është trashëgimi që u lë Shpëtimtari njerëzve. Ky trashëgim, kjo dhiatë, është garancia e së ardhmes pa mbarim të qytetërimit tonë. Qytetërimi i ri ka për të gjetur gjithnjë në frymën e Krishtërimit, në fuqinë e tij të pambaruar drejt përsosjes, burimin e rindërtimit dhe të zhvillimit të tij gjatë historisë.
Kemi përpara syve historinë afro dymijëvjeçare të Krishtërimit. Jemi në gjendje sot ta pushtojmë me vështrimin tonë dhe të peshoj më procesin e brendshëm që u krye me sukses të zhvillimit të tij, si dhe gradën e fuqisë së tij ndikuese mbi vetëdijen dhe jetën e njerëzisë, po njëkohësisht dhe të konstatojmë se Krishtërimi nuk e ka zhvilluar gjithë përmbajtjen e kuptimit të tij, nuk e ka thënë akoma fjalën e tij të fundit. Që të realizohet mbretëria e Perëndisë mbi dhe, që të përmirësohet dhe të edukohet zemra, duhet punë dhe punë shumë e madhe nga ana e njerëzisë. Ungjilli ka zgjuar shumë ndjenja të mira, ka prekur shumë korda të zemrës së njeriut që gjer në atë kohë kanë qenë të panjohura dhe nxori që andej tinguj të një bukurie robëruese dhe të një fuqie të pamposhtur. Po këta tinguj nuk janë shkrirë ende në një harmoni të fortë, në një himn të dashurisë dhe të së drejtës triumfuese.
Nëse shkenca kërkon t’i zërë vendin fesë, duhet të marrë përsipër dhe detyrimet që ka kjo; kur ajo kërkon të ketë vendin e parë, duhet t’i japë njerëzisë dhe mjete më të forta, t’i tregojë një udhë më të mirë e më të shkurtër, nga ajo që i tregon feja, për arritjen e qëllimeve të fundit në jetë. E vërteta është se shkenca tregohet e gatshme për ta bërë këtë. Ajo shpall në mënyrë panagjirike, se vetëm dija mund t’u sigurojë njerëzve një të ardhme më të mirë. “Kushtet, nga të cilat varet përparimi i qytetërimit të sotëm – thotë Bukle – gjenden në përplotësimin dhe përhapjen e dijes teorike. Është e vërtetë se fenomenet fizike dhe parimet morale i shkaktojnë ngandonjëherë trazira përparimit të përgjithshëm të punëve; mirëpo, gjatë kohës, këto rregullohen përsëri dhe drejtpeshohen duke u lënë kështu ligjeve të dijes lirinë e veprimit, në mënyrë krejt të pavarur nga këta faktorë të dorës së dytë”. Ky pohim kategorik mbështetet në pikëpamjen, se i gjithë ky zhvillim kolosal që vihet re në qytetërimin e sotëm, i detyrohet sidomos lëvizjes mendore dhe se përparimi moral i shoqërisë varet drejtpërdrejt nga shtimi i njohurive. Po një gjykim i tillë, tregon një mospërfillje të zemrës njerëzore, një keqkuptim të qëllimit dhe të mundësive të shkencës!
Fusha e shkencës është e gjerë, e pakufishme; problemet e saj janë të mëdha. Kaq shumë shërbime i ka sjellë dhe premton t’i sjellë ajo njerëzisë, saqë vetëm emri i saj duhet t’i imponojë respekt njeriut. Po megjithatë, fuqia lëvizëse e përparimit dhe e qytetërimit nuk është mendja, dhe dija vetëm nuk i përmirëson zakonet dhe moralin! Shkenca ia zgjeron njeriut horizontin mendor, ia zhvillon fuqitë intelektuale, e ngre mendjen përmbi natyrën, por që ta rilindë atë shpirtërisht, që ta ngrejë moralisht, pa bashkëpunimin efesë, s’është e zonja. Dhe që të mos zgjatemi në shpjegime, le të sjellim ndër mend p.sh. panamistët e Francës. Senatorë, deputetë, redaktorë gazetash me rëndësi, që të gjithë qenë njerëz me njohuri dhe zotësi intelektuale të gjera, po njëkohësisht dhe kriminelë të mëdhenj. Gjë e hidhur kjo, po e vërtetë. Zemra, qoftë e një njeriu intelektual, qoftë e një punëtori të thjeshtë, turbullohet po prej atyre pasioneve. Peshkatari i Galilesë, i cili nuk di të këndojë e të shkruajë, mund të qëndrojë moralisht shumë më lart se një dyzinë filozofësh dritëprurës të shkencës. Krahasoni p.sh. fytyrën morale të Baco de Verulamit, atë i shkencave empirike, me atë të skllavit zezak të “Kasolles së Xha Tomit” dhe do të bindeni se zhvillimi mendor, mundet vërtet të ndryshojë format e së ligës, t’i bëjë më të rafinuara, po jo dhe ta shkulë të ligën e të fisnikërojë zakonet. S’është punë e shkencës pra, t’i çojë njerëzit drejt arritjes së mbretërisë së Perëndisë në këtë botë!
Po a ka shkenca të tjera mjete që t’i përgatisë njerëzisë një të ardhme më të ndritur? Pa dyshim shkenca, duke shpjeguar ligjet sipas të cilave ecën dhe lëviz gjithësia, duke zbuluar mjetet e ndikimit mbi fuqitë që fshihen në gjirin e lëndës, na bën zotër të natyrës. Ka qenë një kohë kur njeriu dridhej i habitur para çdo fenomeni kërcënues të natyrës, kurse sot e zotëron. Shkenca sot përdor rrezet e diellit, u vë fre dallgëve, lidh erërat, shtiu në dorë avullin dhe vuri në shërbim të njerëzisë rrufenë. Sonda prej diamanti shpon male e prej shkëmbinjve qit ujë për vadit jen e fushave pa ujë. Çekanë të një madhësie kolosale shembin me një lehtësi të çuditshme male prej metalesh. Telegrafi, telefoni, teleskopi, i kanë zhdukur distancat. Analiza fazmatoskopike bëri të mundshme përcaktimin e lëndës nga e cila përbëhen planetet. Mijëra fabrika, me një fuqi krejt të vogël të punëtorit, kryejnë vepra, që s’i kishin parë as në ëndërr titanët e mitologjisë. Sikur të ishte e mundur që njerëzit e kohës së vjetër të shikonin veprat titanike e të çuditshme të kohës sonë, sigurisht do të pandehnin se arriti shekulli i artë që e kishin përfytyruar dhe profetizuar nëpër vjershat vjershëtarët e tyre.
Po me gjithë këto ngadhënjime kolosale të mendjes, lumturia e premtuar na paraqitet edhe tani, si edhe më përpara, si një hije, si një fantazmë. Padituria e gjerë e shtresave popullore, të kapiturit nga puna e rëndë dhe e vazhdueshme, vobekësia e tmerrshme e papunësia paralelisht me plangprishjen, nuk janë më pak të ndijshme sot, në shekullin e elektrikut dhe të avullit, se në kohën e barbarizmit më brutal.
”Spitalet dhe burgjet janë shokë të pandarë dhe të zakonshëm të përparimit shkencor, siç janë dhe pallatet luksoze dhe magazinat madhështore” – thotë Henry George, dhe vazhdon: ”Nëpër kryeqytetet plot me zhurmë dhe nëpër udhët e shtruara me asfalt e të ndriçuara me nga një diell elektriku, takojmë, si kudo e në çdo kohë, fytyra të këputura prej mjerimit dhe të vrejtura. Njerëz vdesin urie edhe atje ku ka pasuri kolosale, dhe foshnja të dobëta thithin gjinjtë e përtharë të nënave të tyre, me shpirtin në gojë. Etja pas fitimeve dhe adhurimi i pasurisë dëshmojnë fuqinë e frikës që i ka kapur njerëzit në përpjekjen e tyre për t’u bërë ballë nevojave të jetës. Tragjedia e pasanikut dhe e Llazarit të paravolisë së Ungjillit, vazhdon edhe sot të përsëritet me gjithë shëmtimin e saj”.
”Ç’fitoi Prometeu-njeri që rrëmbeu zjarrin prej qiellit dhe e bëri shërbëtor të tij, ose që detyroi fuqitë e dheut dhe të ajrit që t’u binden dëshirave të tij – pyet filozofi i mirënjohur Huxley – ndërsa është e thënë që shqiponja e nevojës t’ia shqyejë përherë e vazhdimisht zorrët dhe zemrën pa mundur ta shpëtojë nga katastrofa e sigurt?… Po të ishte e vërtetë – vazhdon i dituri në fjalë – se s’ka më shpresë që të përmirësohet gjendja e pjesës më të madhe të njerëzisë dhe se shtimi i diturisë dhe i pasurisë me gjithë fuqinë e tyre do të mos mund ta pakësojnë mjerimin fizik dhe moral të shtresave popullore, me gëzim të patregueshëm do të përshëndetja ardhjen e ndonjë komete për t’i dhënë fund kësaj historie të trishtuar”.
”Kjo lidhje e fatkeqësisë me përparimin – shton Henry George – është enigma më e madhe e ditëve tona. Është fakti kryesor dhe qendror prej të cilit rrjedhin të gjitha vështirësitë industriale, shoqërore dhe politike që po tronditin botën dhe që kot përpiqen për t’i zhdukur politikanët, filantropët dhe pedagogët e ndryshëm. Së andejmi ngrihen retë e zeza që errësoj në të ardhmen, bile dhe të popujve më të pavarur e më të përparuar. Është enigma që ia vë përpara Sfinksi i fatit qytetërimit tonë, enigmë e cila, po të mos zgjidhet, do të jetë shkaktare katastrofash të mëdha. Gjersa kapitali përdoret për të grumbulluar pasuri kolosale, për të shtuar luksin në kulm dhe për të keqësuar antitezën që ekziston ndërmjet begatisë dhe vobekësisë, përparimi s’mund të konsiderohet i vërtetë dhe i qëndrueshëm”.
Reaksioni pra duhet të vijë. Është nevoja që fuqitë lëvizëse të qytetërimit të ripërtërihen, faktorë të rinj të përdoren në jetën njerëzore, duke mos u bazuar vetëm në dijen dhe në shkencën. Nëse shkenca, merr ajo vetëm përsipër që të realizojë në botë mbretërinë e drejtësisë më të lartë, sigurisht ka për të rënë jashtë. Njerëzit e kohës sonë, në vend që, të bashkuar nën udhëheqjen e qiellit, t’i vërviten armikut të përbashkët: mbretërisë së errësirës dhe të gënjeshtrës, ata, me flamurin e shkencës në dorë, luftojnë vetëm në dobi të interesit. Emblema themelore e kohës është bërë tani fuqia dhe grushti i më të fortit, siç thotë dhe shkrimi i shenjtë për Ismailin: ”duart e njërit mbi të gjithë, dhe e të gjithëve mbi njërin” (Të bërët 16, 11). Secili për veten e tij, për unin e tij. Karshi të tjerëve: armiqësi, mosbesim në njeri- tjetrin, mëri, urrejtje. Qetësia, drejtësia, simpatia, dashuria, këto duhet të zhduken. Bie poshtë kundërshtari? Ca më mirë. Me anë të luftës përmirësohet raca njerëzore! Mëshira është krim, se therorizon të fuqishmit në dobi të të pafuqishmëve dhe të pasurit nga mendja në dobi të atyre që janë të metë dhe dembelë. Është ligji i ashpër dhe i pamëshirshëm i luftës për jetën – thotë shkenca – që e sundon botën dhe e vë në lëvizje. Dhe, si pasojë logjike e këtyre pikëpamjeve mbi jetën njerëzore, e një gjykimi të tillë mbi faktorët e qytetërimit tonë, – del në shesh filozofia e Niçes!
Niçja është një filozof gjerman i dëgjuar dhe origjinal, i pajisur me të vërtetë me talente dhe cilësi të mëdha dhe të ndryshme: ishte kritik, poet, filolog dhe filozof. Si bazë themelore e veprimtarisë së tij letrare dhe filozofike është lufta e rreptë dhe e hapët kundër Krishtërimit. Niçja kujton, se e liga që zotëron në jetën e sotshme dhe të gjitha mjerimet e qytetërimit tonë, rrjedhin nga që njerëzit zbatojnë porositë ungjillore të dashurisë, të butësisë dhe të mëshirës. Sipas mendimit të Niçes, vetëm atëherë bota do të vejë përpara mirë e bukur, kur do të çlirohet prej prangave morale, me të cilat e ka lidhur Iisu Krishti. I jepni njeriut, thotë Niçja, liri të plotë, e shkarkoni nga korat e gënjeshtërta të ndërgjegjes, të nderit, dhe të turpit, ia njihni si të drejta të gjitha pasionet e tij, dhe atëherë do të admironi vlerën dhe dobinë e fuqive të tij. Ndofta mund të humbasin e mund të dërmohen me qindra e me mijëra njerëz në luftën për sigurimin e jetës; mirëpo fituesi, i dehur nga djersa dhe nga gjaku i viktimave, dhe duke përdorur për shkallë kufomat e tyre, do të ngjitet përmbi to, që të shtjerë themelet e një brezi të ri. Atëherë do të kemi të bëjmë jo më me njeriun, po me mbinjeriun (Ubermensch).
Filozofia e Niçes është një përplotësim i teorisë së Darvinit. Simbas Darvinit, e gjithë shkalla e gjatë e qenieve gjallore, që nga organizmi më i thjeshtë e gjer te ai më i lartë, gjer te njeriu, s’është gjë tjetër veç një zinxhir i pandërprerë kalimesh nga një formë në tjetrën. Në luftën për sigurimin e jetës, meqë gojërat janë më të shumta se ushqimet që janë destinuar për to, rrojnë dhe perfeksionohen vetëm tipet më të forta, kurse të tjerat prishen e vdesin. Çdo organizëm që mbetet, trashëgon diçka nga e kaluara, në bazë të ligjit të trashëgimit. Me kalimin e kohës, grumbullohen në njërin ose në tjetrin lloj të kafshëve aq shenja dalluese, saqë formohet një tip i ri gjallese, më i përsosur. Edhe me këtë tip përsëritet po ajo procedurë. Zgjedhja natyrale e qenieve më të forta në luftën për ekzistencë si edhe ligji i trashëgimisë nuk e ndërpresin aspak punën e tyre. Duke u zhvilluar pra dhe duke u përsosur kështu bota organike, nxori në shesh më në fund tipin e njeriut.
Teoria darviniste, edhe sikur të lihet mënjanë çështja nëse bazat e saj themelore janë të vërteta ose të gabuara, duket e metë. Niçja mori përsipër mundimin ta plotësojë. Në është e vërtetë, tha, se njeriu fiziologjikisht lidhet ngushtësisht me majmunin, pasi përshkoi format e ndryshme të zhdukura të botës organike (dhe atëherë sigurisht rrjedh prej majmunit), dhe nëse majmuni është i lidhur fiziologjikisht me organizma të tjerë më të ulët (dhe ahere sigurisht rrjedh prej tyre), përse logjikisht të mos pranohet një zhvillim edhe përtej njeriut, po të mbetet ky gjithmonë njeri? Në mos u bëftë sot ose nesër ose pas qindra vjetësh një gjë e tillë, kjo s’do të thotë se gjatë kohës nuk do të shfaqet ndonjë qenie tjetër, më e aftë për jetën, më e përsosur se njeriu! Arritja e njerëzisë gjer më shkallën sa të linden titanë dhe gjysmë-perëndi, është për Niçen një problem aq i madh, saqë, për zgjidhjen e tij, s’duhet ta lemë veten të influencohet nga kërkesat e fesë, të moralit, të ndërgjegjes, të detyrës. Sa më shumë ligësi shfaqet në botë, aq më tepër fuqi dhe energji zhvillohet dhe aq më shpejt formohet ”mbinjeriu”. ”Qëndroni të pathyer, – u thotë pasuesve të tij – mos e leni veten të influencohet prej mëshirës, prej dhembshurisë dhe prej dashurisë. Shtypni të dobëtit. Duke shkelur mbi kufomat e tyre, ngjituni më lart se jeni bijtë e një brezi më të fortë. Ideali juaj le të jetë ”mbinjeriu!”
Teori e pështirë kjo! Triumfojnë jo më të mirët, po të fortët, grabitësit. E mira, dashuria dhe e vërteta duhet të zhduken dhe të zëvendësohen prej përdhunisë, paturpësisë dhe së ligës. Dionisi i Sirakuzës, Irodi i Madh, Neroni etj., ja përfaqësuesit e ideve të filozofisë Niçeane! Ku është pra këtu lumturia e premtuar nga shkenca për të gjithë anëtarët e familjes së gjerë njerëzore ku është triumfi i parimeve të të dashurisë dhe të së drejtës? Ku është altruizmi i përbotshëm? Pse shkenca, njëkohësisht me përparimin lëndor, nuk sjell dhe përmirësimin e moralit, pse s’ e shkul të ligën që nga rrënja? Eh, kjo s’është punë e saj. Shkaqet e së ligës janë të një natyre morale dhe kundër së ligës morale shkenca s ‘ka se ç’bën. Ajo mund të ketë fuqi të dërmojë shkëmbinj e të sheshojë male prej metali, po jo dhe të zbutë një zemër të gurtë e të thatë. Të gjitha shpikjet e famshme, që janë lavdia e shekullit tonë, s’kanë as më të voglën vlerë përsa i përket misionit të tyre të brendshëm, si edhe qëllimeve që ndjekin. Misioni i tyre i vetëm është të ndihmojnë zhvillimin lëndor, domethënë shtimin e fuqive të njeriut për të zotëruar natyrën, për të shtuar pasurinë dhe për të siguruar një gjendje të mirë. Apostojtë dhe filozofet që kanë predikuar vëllazërimin e popujve dhe kanë shpallur të drejtat e njeriut, e kanë përmbushur bile me sukses, misionin e tyre të lartë dhe pa mjetet telefonike e telegrafike. Milionat e telave që e mbajnë sot gjithë botën të kapur si në ndonjë pëlhurë merimange, shërbejnë vetëm për djallëzitë e dinakëritë e Bursës dhe për bavardazhin e gazetave mbi lodrat politike të njerëzve politikanë, që moralisht janë me të vërtetë nanë.
Me pak fjalë, dija dhe shkenca mund të jenë edhe mjete shpëtimtare, edhe mjete dëmprurëse, sipas përdorimit që do t’u bëhet. Shkenca p.sh. gjeti barutin; po, ndërsa kinezi paqedashës, i përjashtuar nga bota tjetër me anën e murit të tij të famshëm, e përdorte këtë për shekuj me radhë si mjet dëfrimi duke bërë raketa, luftëtari evropian, i cili prej kulmit të qytetërimit të tij e këqyr me përbuzje kinezin prapanik, i shtoi barutit pushkën, topin, gjylet, shpenzon për përgatitjen e tyre miliarda dhe me anë të shpikjeve të Shvartit, të Shasepotit, të Mauzerit, të Martinit, të Krupit e të shumë të tjerëve, emrat e të cilëve kapin një legjeon, shfaros me miliona prej vëllezërve të tij. Po të krahasonte njeriu sasinë e barutit, të dinamitit dhe të lëndëve të ndryshme eksplozive që është përdorur nëpër rrethime e bombardime dhe për të prishur shtëpi njerëzish paqedashës, me sasinë e atyre lëndëve eksplozive që është përdorur për përmirësimin e rrugëve që të vijë një afrim më i ngushtë e më paqësor midis popujve, për çelje tunelesh, për zgjerimin e ngushticave malore, për bonifikime e të tjera vepra të këtij lloji, ç’ diplomë e dobët dhe e keqe i duhet dhënë Evropës, djepit të kulturës, nga pikëpamja e zhvillimit moral të njeriut!
Kultura shkencore zhvillon vetëm trutë. Dhe, në është e vërtetë se njeriu është prej natyre grabitës dhe rrëmbyes, atëherë kultura i mpreh vetëm dhëmbët e i hollon thonjtë. Mendja vlen për të përgatitur dhe për të lëvruar toka që janë pushtuar me anë fuqish të tjera. Mendja është vetëm fuqi zbatuese. Pushteti ligjvënës, që udhëheq njeriun, e ka qendrën në zemër. Ungjilli e ka thënë këtu e nëntëmbëdhjetë shekuj përpara, që: ”mendimet e mira ose të liga dalin prej zemrës”! Vëzhguesi hyjnor i zemrave, Iisu Krishti shpëtimtar, ai i pari i tregoi botës se i vetmi burim për jetën shoqërore, politike dhe përgjithësisht historike është shpirti i njeriut dhe se, sa më i përsosur bëhet ky, aq më i përsosur ka për të qenë dhe çdo veprim i tij. ”Në dëshironi që të ndryshohet jeta rreth jush – thotë Krishtërimi – ndryshoni së pari veten tuaj, edukoni dhe zbutni zemrat tuaja”. Një jetë vëllazërore, një jetë plot dashuri, mbretëria e Perëndisë mbi dhe, mund të arrihet pra, mjafton që njeriu ta kërkojë këtë jo jashtë dhe larg tij, në ndonjë objekt të jashtëm, po brenda vetes së tij, në zemrën e tij. Dhe zemra nuk është fushë ndikimesh shkencore, po vend i mbretërisë së fesë. Është e pamundur t’i jepet fuqi natyrës morale të njeriut me mjete të përjashtme, mekanike. Shkenca s’mund ta bindë kurrë njeriun të ndryshojë vullnetin e tij. Frika ose shtrëngimi mund ta detyrojnë vetëm të mos bëjë ndonjë punë të keqe, po jo dhe të mohojë dëshirën ose vullnetin e keq, që është një lëvizje e brendshme, e pandikuar prej fuqish të jashtme. Rilindja morale e njeriut varet prej bindjes me dashje në një fuqi e cila të jetë aq tërheqëse, sa të imponohet, të mallëngjej ë, të shtyjë në veprim çdo gjë të mirë që gjendet në të dhe të sigurojë triumfin e tendencave të larta të njeriut. Dhe një fuqi e tillë për njerëzinë është vetëm Feja e Ungjillit. Kur Ungjilli na flet për Perëndinë se është dashuria e përsosur dhe e vërteta e plotë, si edhe për marrëdhëniet e tij me botën dhe për detyrimet tona kundrejt Atij, na mbush shpirtin me adhurim shpresëtar për Qenien e Lartë, zgjon ndër ne dëshirën që të tregohemi të denjë për dashurinë e tij, na shtyn të plotësojmë porositë e tij, që përbëjnë Ligjin moral me të patundur. Krishtërimi, ky dhe vetëm ky, i shtyn njerëzit – në emër të shenjtërisë më të lartë që është Perëndia vetë – gjithnjë përpara, drejt zhvillimit moral.
Nga sa u thanë më lart, del ky përfundim: Ideali suprem dhe i përbotshëm, i predikuar prej Ungjillit, është mbretëria e Perëndisë. Rruga për arritjen e saj është rilindja morale e gjithë natyrës shpirtërore të njeriut, rishikimi i imtë e me ndërgjegje i botëkuptimit të krishterë, edukimi i vullnetit sipas frymës së dashurisë dhe të drejtësisë Ungjillore. Fuqia shtytëse në këtë rrugë është Feja dhe duhet theksuar qartazi, se me këtë s’i bie aspak prestigji shkencës, sepse edhe ajo vetë s’mund ta mohojë këtë fakt. Shkenca ka një fushë veprimi më vete, fushë plot respekt dhe dobi, ku, çdo sukses, i madh ose i vogël, i sjell një dobi të madhe njerëzisë. Të dy këto fusha, ajo e fesë dhe ajo e shkencës, po të këqyret çështja me arsye, s’vijnë në kundërshtim njëra me tjetrën, po përkundrazi, plotësojnë njëra-tjetrën. Dhe, nëse ngandonjëherë ekzistojnë antiteza ndërmjet përfaqësuesve të fesë dhe të shkencës, kjo rrjedh nga mosmarrëveshja e trishtueshme mbi kufijtë e kompetencës të cilësdo prej tyre dhe të kapërcimit të tyre.
Është një përrallë e vogël e mesjetës, që bën fjalë për dy kalorës, të cilët kanë arritur gjer në një duel tragjik për një gënjeshtër të qartë, të cilën secili e mbante për të vërtetë. Ishte fjala për ngjyrën e një skutere. Dhe që të dy kishin të drejtë. Sepse skuterja kishte dy faqe: Njëra ishte e ngjyer me bojë të bardhë, tjetra me mavi. Nëse kalorësit do ta këqyrnin skuterën jo vetëm nga njëra anë secili, po nga të dyja, ose, nëse kjo s’do të ishte e mundur, nga shkaku i vendit ku ndodhej secili, të pranonin pikëpamjen e njëri-tjetrit, sipas vendit ku ishin, mosmarrëveshja nuk do të kish arritur gjer në një zgjidhje të përgjakshme, po, në vend që kalorësit të kryqëzonin shpatat e tyre në një duel të kotë, do t’i shtrinin dorën vëllazërisht njëri-tjetrit për një veprim të përbashkët dhe në emër të një të mire gjithashtu të përbashkët.
Grindja ndërmjet përfaqësuesve të shkencës dhe të fesë rrjedh po nga një e tillë mosmarrëveshje. Si shkenca, ashtu edhe feja merren po me atë objekt, me organizmin e gjerë të botës, në tërësinë e saj, dhe posaçërisht me njeriun, i cili në gjirin e gjithësisë së pafundme përbën një botë të vogël (mikrokozmos), të posaçme, të përmbledhur në vetvete. Duke iu përgjigjur pyetjeve të mendjes dhe të zemrës, shkenca dhe feja e ndriçojnë enigmën e botës nga dy pamje të ndryshme. Shkenca përcakton ligjet e përjetshme dhe të pandryshuara sipas të cilave ecën bota, i zbulon mendjes së njeriut herë pas here fuqi të reja të natyrës ia, vë në dispozicion duke përcaktuar njëkohësisht dhe gradën e varësisë së jashtme të njeriut nga bota që e rrethon. Me fjalë të tjera, shkenca ka për qëllim t’i përgjigjet çështjes: si ekziston bota. Feja përkundrazi ka tjetër qëllim. Ajo i përgjigjet çështjes: si duhet të jetë njeriu në botë, ç’lidhje duhet të ketë me të dhe me atë që i vërtitet përmbi krye. Një ligjëtar e pyeti një ditë Iisu Krishtin: “mësues, ç’të bëj, që të trashëgoj jetën e pasosur” (Llukai 10, 25). Pikërisht me këtë pyetje i drejtohet dhe çdo i krishterë
Fesë së themeluar prej Shpëtimtarit, me besim të patundur se në doktrinën ungjillore ka për të gjetur jo vetëm përgjigjen e duhur, por dhe se, me lidhjen e ngushtë dhe të gjallë me Perëndinë, lidhje që përforcohet me anë të faljes, do të fitojë edhe ato fuqi morale që i janë aq të nevojshme në çdo rast veprimi, ndjenje dhe fjale. Kur kuptohen kështu problemet e fesë dhe të shkencës dhe kur sqarohen kështu fushat e veprimit të tyre, vallë mund të bëhet fjalë për ndonjë kundërshtim ndërmjet fesë dhe shkencës dhe për ndonjë zëvendësim të njërës prej tjetrës?
E vërteta është se njerëzia nuk e ka kaluar ende udhën që shpie në jetë, në jetën me kuptim të përjetshëm. Prandaj është dhe më se paradoksale të thotë njeriu, se feja e mbaroi misionin e saj dhe se tani e tutje, ylli polar dhe fuqia lëvizëse e qytetërimit në të ardhmen, duhet të jetë vetëm shkenca. Iisu Krishti në Ungjillin e L1ukait thotë: ”Me se ta përngjaj mbretërinë e Perëndisë? Ajo është si brumi, të cilin e mori gruaja dhe e futi në tri masa miell, gjer sa u mbrujt i tëri” (Llukai 13,20). Sipas kuptimit pra të kësaj paravolie, Feja e Krishtit është e domosdoshme për botën, ashtu siç është dhe brumi për miellin dhe, gjersa të gjithë njerëzit nuk janë përshkuar prej frymës së Ungjillit, Krishtërimi s’mund tëzëvendësohet me kurrgjë tjetër.
Mbi këtë pikë, ndoshta disa do të kundërshtojnë duke thënë, se ka një numër të mjaftueshëm njerëzish, të cilët, ndonëse janë afetarë dhe bile armiq të Fesë dhe të ndikimit të saj mbi jetën dhe edukimin e tyre, janë megjithëkëtë njerëz me ndjenja të mira dhe të pastra dhe rrojnë një jetë të kulluar si kristali dhe shembullore nga pikëpamja morale. Dhe si shembull tipik të kësaj jete morale po antifetare na paraqesin dijetarin e mirënjohur frëng Littre, ”Këtë shenjt që s’beson në perëndi” siç e ka karakterizuar bukur një tjetër shkrimtar frëng, Karoja. Si pra – na pyesin – mund të pajtohen këto fakte me idetë dhe pretendimet se gjoja vetëm feja është burimi i fuqive vitale që lëvizin dhe krijojnë jetën shoqërore të kohës sonë?
Përgjigjja është krejt e thjeshtë. Feja e krishterë gjatë jetës së saj prej 19 shekujsh ka lënë gjurmë të pashuara në një seri të gjatë gjeneratash, në ligjet dhe zakonet e tyre, në edukatën e tyre shpirtërore dhe morale dhe, mbi të gjitha, në mënyrën e të menduarit. Kështu që, të gjithë ne, pavarësisht nga pikëpamjet personale që kemi mbi fenë, ndodhemi pa e ndier, në çdo hap dhe në çdo moment të jetës sonë, nën ndikimin e saj. Një pjesë e madhe e parimeve që i predikoi botës Krishtërimi, janë bërë pasuri e të gjithëve, në mënyrë që edhe çdo gjë të lartë për të cilën mburren kundërshtarët e tij, ia detyrojnë krejtësisht Ungjillit, ndonëse nuk e pohojnë këtë. Po, sado që ta mbulojnë retë diellin, drita e ditës që na rrethon, dihet haptazi se nuk lind vetiu, po prej një burimi që ne nuk e shohim. Kur të shpërndahen retë, qielli do të ndritë përsëri në tërë bukurinë e tij dhe dielli do të dërgojë valë nxehtësie dhe drite; do të vijë atëherë dhe dita plot shkëlqim e gëzim!
Po, kur vallë do të bëhen këto? Asnjëri s’mund të përgjigjet. Vetë Iisu Krishti thotë se nuk mund ta dimë. Dhe pikërisht pse s’mund ta dimë, detyrohemi që jo vetëm të jemi gjithnjë gati për ta pritur, siç duhet të jetë gati dhe rojtari që ruan shtëpinë, siç duhej të ishin gati me llambadhe të ndezura dhe virgjëreshat që prisnin dhëndrin, por edhe të punojmë me tërë fuqitë tona për shpejtimin e ardhjes së asaj ore, siç e kishin për detyrë të punonin dhe shërbëtorët e paravolisë së tallantave për të shtuar tallantat që u ishin dhënë. Ata që e pyetëm një ditë Iisu Krishtin për kohën e ardhjes së asaj ore, morën përgjigjen se duhej të punonin me të gjitha fuqitë e tyre për ardhjen e shpejtë të saj. Dhe përgjigje tjetër s’mund të kishin Ardhja e mbretërisë së Perëndisë mbi dhe, s’varet prej asgjëje tjetër, veç prej nesh vetë.
“Përgjigjja e mësipërme – thotë një shkrimtar – është e njëshme me përgjigjen që një i ditur i dha një herë një udhëtari, i cili e kish pyetur se sa larg mbante qyteti që andej. I dituri i ish përgjigjur: ec përpara. Vërtet. Si është e mundur të dimë ne sa larg mban fundi i rrugës ku përpiqet të arrijë njerëzia, kur nuk dimë së pari si do të ecë kjo që t’i dalë mbanë, sepse prej asaj varet të vonuarit a të shpejtuarit. Ajo që mundim të dimë ne, të cilët përbëjmë njerëzinë, është: ç’duhet të bëjmë ose jo për ardhjen e mbretërisë së Perëndisë. Dhe këtë e dimë të gjithë. Ungjilli na e thotë qartazi. Të mos bëjmë atë që nuk duhet të bëjmë. Të rrojë secili prej nesh i udhëhequr në udhën e errët të jetës nga drita që i është dhënë, nga kandilja e ndezur në zemrën e tij. Kështu ka për të ardhur mbretëria e Perëndisë, për të cilën përgjërohet zemra e njeriut” …
Realizimi i mbretërisë së Perëndisë është vepër hyjnore, po njëkohësisht dhe njerëzore; vjen si pasojë e pranimit nga ana e jonë të drejtësisë hyjnore të Iisu Krishtit. Sa më me zemër i qaset njeriu Perëndisë, aq më tepër i afrohet njeriut mbretëria e Perëndisë. Ardhja e mbretërisë së Perëndisë pra varet nga njeriu. Varet nga edukimi sipas fnjmës së krishterë të vullnetit të njeriut, nga edukimi i njeriut sipas fnjmës së dashurisë dhe të së vërtetës ungjillore!
