DW: Zoti Stratobërdha një sërë grabitjesh kanë ndodhur kohët e fundit në kishat orthodhokse, të cilat mbrohen si trashëgimi kulturore nga shteti. Së fundi në janar u dëmtuan afresket e Onufrit dhe para një jave u grabit kisha e Gjithë Shënjtorëve në Himarë. Përse gjithë këto vjedhje? Ku përfundojnë ikonat dhe ikonostaset e shumtë, që merren nga këto kisha?
Stratobërdha: Ekziston, një treg i zi, i fshehtë, me klientë, me njerëz, të cilët merren me këtë punë në mënyrë jo të rregullt, të jashtëligjshme. Me siguri, duke parë situatën, gjithë këto vepra përfundojnë në koleksionistë, të çmendur, të dedikuar ndaj këtyre veprave, që me çdo kusht duhet t’i kenë në koleksionin e tyre. Një pjesë e mirë e koleksionistëve dikur më mbrapa mund t’i kenë edhe të ekspozuara dhe ka ndodhur edhe në Shqipëri që ka pasur ekspozita nga koleksionistë privatë me ikona dhe me elementë të trashegimisë sonë kulturore, të cilave nuk u dihet adresa, nuk u dihet burimi nga kanë ardhur, si kanë ardhur, pse u gjendën te ky koleksionist. Normalisht nuk mund t‘i fajësojmë koleksionistët, sepse ata marrin diçka dorë pas dore. Regjistrimi i pasurive, që qarkullojnë në duar të koleksionistëve, duhet të bëhet në mënyrë të rregullt dhe ligjore, duke pasur parasysh origjinën nga ka ardhur, si ka ardhur deri këtu, atëherë të regjistrohet dhe të quhet e rregullt, jo të regjistrohet direkt pa marrë asnjë informacion, sepse i bie të legalizojmë sende të vjedhura nga monumente të trashegimisë sonë kulturore dhe t‘i legalizojmë ato në duart e koleksionistëve, mjafton që ata të vijnë, të nxjerrin një pashaportë dhe kaq. Besoj se tregu ekziston, ndërsa tolerancat janë të medha dhe kërkesat janë të mëdha dhe do të kemi në vazhdimësi, siç ka ndodhur gjithë këto vite, ikonostase, ikona të ndryshme, elementë kishtarë, pjesë të gdhendura të interiereve të kishave, që kanë qenë, por nuk janë më.
DW: Si mund të ndalohet ky fenomen. A ka ndodhur që dikush është ndaluar nga policia duke vjedhur, apo trafikuar. A ka pasur dënime të këtyre krimeve?
Stratobërdha: Ka pasur një plogështi të organeve të rendit dhe indiferencë në mënyrë shumë të theksuar. Duhet ditur që në kishën e Valshit dëmtimi i afreskut tëOnufrit ndodhi dy herë, një herë është vjedhur para vitit të ri dhe një herë më 4 janar. Pas denoncimit të parë policia nuk ndërmori kurrfarë veprimi. Atëherë keqbërësit erdhën edhe një herë brenda një jave. Kjo do të thotë shumë. Nëse brenda një jave vidhet një vepër e tillë unikale, e vetmja, që konsiderohet e pastër dhe e njohur nga dora e Onufrit, atëherë kemi të bëjmë me një sistem jofunksional, të pavlefshëm të ruajtjes së këtyre vlerave. Shteti ligjërisht duhet t’i mbrojë. Ligji është akoma në fuqi, që duhet t’i mbrojë. Nuk ka një sistem mbrojtjeje, policia nuk angazhohet. Vjedhësit nuk janë kapur, kështu që të bën të mendosh, se në momente të caktuara segmete të caktuara të kenë bashkëpunim. Duke e parë këtë moment të indiferentizmit të madh dhe jo rezultate në kapjen, ose ndalimin e këtij fenomeni, të bën që të mendosh se segmente të caktuara të policisë ose të organeve, që janë përgjegjëse për ruajtjen e monumenteve, mund të jenë bashkëpunëtorë me këta njerëz të krimit artistik, ose të krimit ndaj artit të trashëgimisë sonë kulturore. Sepse ne nuk kemi raste, që janë kapur, janë dënuar, janë gjetur, i janë rikthyer monumentit, apo i janë rikthyer zyrtarisht shtetit përsëri. Janë gjëra, që ngelin gjithmonë tentativë.
DW: Vjedhjet, që njoftohen, ndodhin kryesisht në objektet orthodhokse të kultit, dhe jo në objektet e kulteve te tjera fetare. Si shpjegohet kjo?
Stratobërdha: Unë shoh një tendencë neglizhence, përsa i përket ndodhive në objektet e kultit orthodhoks. Edhe numri i objekteve është shumë më i madh. Janë gati 170 monumente kulture të kultit orthodhoks, duke pasur parasysh, që të kultit katolik dhe të besimit mysliman janë shumë më pak. Eshtë ndoshta edhe fakti se objektet e kultit orthodhoks, duke filluar nga shekulli i 10-të, 11-të dhe në vazhdimësi deri në shekullin 18-të, 19-të, kanë interierë më të pasur. Afresket dhe ikonostaset në objektet e kultit kishtar orthodhoks gjenden me shumicë, interieret e kishave orthodhokse janë të ngarkuara me ornamente të dekoracionit dhe të artit. Por një tendencë indiference ndaj objekteve të kultit orthodhoks vihet re, kryesisht nga organet e shtetit. Nuk mund të them se është një tendencë drejtuar fesë, ose llojit të fesë, që përfaqësojnë këto objekte, por që deri diku ndjehet re një indiferentizëm.
DW: A vihet re edhe një farë mosinteresimi, mosvlerësimi, mosndërgjegjësimi i banorëve, që jetojnë në këto zona, ndaj objekteve me vlerë për historinë e kulturën e vendit?
Stratobërdha: Deri diku edhe shteti u mbrojt nën një pyetje të tillë, por që është si puna e kokës së strucit, që e fut diku në një vrimë dhe kujton se gjithë trupi është i fshehur pastaj. Nuk mendoj të ketë të bëjë me ndërgjegjësimin e popullit, populli është besimtar, jo besimtar, apo i një besimi tjetër. Në momentin që këto kisha ndodhen në zona, ku ka dhe besimtarë orthodhoksë, nuk mendoj se kjo është edhe në natyrën e besimit të njerëzve, që një besimtar i krishterë do të dëmtonte kishën. Në mënyrë absolute nuk ndodh. Dhe kryesisht nga ngjarjet, nga të dhënat dhe historitë, që kemi dëgjuar dhe që na tregojnë vendasit, thonë se dikush, një grup të rinjsh, ose burrash të ardhur nga një fuoristradë me targa të huaja, që s’janë të zonës, kanë ardhur këtu, kanë dëmtuar. Nuk janë vendas ata që vijnë dhe i bëjnë janë të ardhur. Nuk bëhet fjalë, që komuniteti të ndërgjegjësohet për të ruajtur monumentet e tyre. Por monumentet, kryesisht të kultit orthodhoks, janë në zonat jashtë qytetit, ose jashtë fshatrave, ose në zonat malore, ose zona të vështira. Në çdo vend të botës, nëqoftëse monumentet nuk ruhen, ato detyrimisht dikush do t’i shkatërrojë, nëse jo masa e gjërë e popullsisë, dikush qoftë i painformuar për vlerat e tyre, qoftë edhe për t’i dëmtuar me qëllim të caktuar, ose qoftë edhe për t’i vjedhur. Nuk mendoj se duhet ndërgjegjësuar populli, që të shpëtojnë monumentet, nuk është kjo rruga, që duhet ndjekur. Nuk besoj që të jetë kjo, sepse thashë se besimtarët e krishterë nuk e dëmtojnë kishën, është e pamundur, që një besimtar i krishterë të dhunojë kishën e besimit, ku ai beson. Ngjarjet kanë ndodhur gjithmonë nga njerëz, që janë të ardhur, nuk janë vendas, vijnë dëmtojnë, largohen edhe ikin. Dhe kjo është ngjarje, që ne e hasim gjithmonë nga tregimet e banorëve vendas.
DW: A ka të bëjë mosvënia nën mbrojtje të vazhdueshme e objekteve të trashëgimisë me mungesën e fondeve të mjaftueshme?
Stratobërdha: Ato nuk ruhen, nga që nuk i kushtohet vemendja e duhur. Nuk bëhet fjalë të thuhet trashë, ne nuk kishim lekë, prandaj nuk i ruajtëm. Nuk ka një sistem. Nuk themi se nuk funksionon sistemi, sepse nuk u paguan mirë rojet. Roje nuk ka aspak që nga vitet 2005 2006, kur u hoqën kujdestarët e fundit. Ishin ca kujdestarë, që nuk është se ishin për të ruajtur me armë në dorë monumentet, por të paktën i shikonin një herë në ditë. Në momentin, që këto u hoqën në vitet 2005 – 2006 monumentet mbetën automatikisht pa mbrojtje. Atëherë ata kishin së paku një mbrojtje vizuale, një kqyrje të thjeshtë të një personi, që shkonte një herë në ditë atje. Them se populli shqiptar nuk i meriton këto monumente, përderisa nuk e vret ndërgjegja, që duhet t’i ruajë dhe duhet t’i ketë dhe do t’i trashëgojë, siç erdhën deri sot, dhe për brezat, që do të vijnë. Kështu meqë nuk i dhimbsen, nuk ndodh as ruajtja, atëherë ne nuk do t’i kemi më. Nuk është çështje lekësh, por neglizhencë, është një sistem i tërë, që nuk ekziston, pavarësisht se ligji ekziston. Ligji i trashëgimisë kulturore thotë qartë. Këto janë monumentet e shpallura nga shteti dhe të mbrojtura nga shteti.
Afresku i dëmtuar i Onufrit në kishën Shën Premtes në Vlash të Elbasanit
DW. Mendoni se kjo pjesë e trashëgimisë kulturore, është e rrezikuar?
Stratobërdha: Ne humbasim identitetin. Nuk e di, kujt i intereson, që objektet e kultit orthodhoks të lihen në mëshirë të fatit dhe të dëmtohen. Ndërsa dikujt nuk i bën përshtypje, sepse ndoshta nuk i ndjen, ose i ndjen shumë larg këto objekte kulti të besimit orthodhoks. Por unë mendoj, se nuk duhet parë në këndvështrimin, se këto i përkasin një besimi dhe unë jam i një besimi tjetër dhe nuk më interesojnë, edhe nëse prishen. Ato janë trashëgimi e kombit shqiptar, e popullit shqiptar dhe nëse nuk do të ekzistojnë, zhduket një histori shumë e madhe prej gati 1500 vjetësh, në mos edhe më tepër. Kjo mund të lidhet me shumë qëllime, ose me shumë interesa të ndryshme, por edhe ndoshta me atë që shqiptarët dhe qeveritë, që kanë drejtuar në këto vite, e shohin tendencën në përfitimet e shpejta dhe interesat monetare financiare dhe nuk e shohin në përfitimin dhe ngritjen e turizmit kulturor mbi trashegiminë kulturore, të turizmit të prezantimit të identitetit të popullit shqiptar me anë të këtyre monumenteve. Këto monumente po i humbasim dita ditës. Kemi humbur një sasi të madhe të artit të këtyre monumenteve. Përveç vjedhjeve nuk po restaurohen më. Kemi dhjetra kisha, dhjetra objekte, që nuk ekzistojnë më. Janë në lista, por nuk ekzistojnë fizikisht. Kjo po humb dhe pas ca vjetësh ndoshta nuk do të kemi më të tilla, siç nuk kemi më ikonostase në fushën e Myzeqesë. Atje janë vjedhur të paktën mbi 13, 14 kisha dhe në to nuk ekzistojnë më ikonostase, nuk ekziston më asnjë element i brendshëm i interierit kishtar, kështu që në një të ardhme shumë të afërt ne nuk do të kemi më asgjë, nuk do të kemi çfarë t’u tregojmë të tjerëve dhe as me çfarë të krenohemi. Ky destinacion duket se është i qartë. Do na ngelen vetëm fortifikimet militare, vetëm kalatë, kështjellat, që edhe ata po rrënohen, se nuk kemi mundësi t’i mbajmë. Kështu që trashëgimia kulturore është në një pikëpyetje shumë të madhe dhe e ardhmja e saj vihet në dyshim.
DW: Instituti i Monumenteve të Kulturës po punon për vendosjen e kamerave dhe sistemeve të alarmit në kisha të përzgjedhura. Sa mund ta zgjidhin problemin këto masa?
Stratobërdha: Kjo gjë nuk zgjidhet me kamera, sepse thashë kishat janë kryesisht në zona të vështira dhe në momentin, që janë në zona të vështira, sado që kamera të identifikojë, keqberësit mund të vijnë edhe me maska, kështu që ti mund të shohësh vetëm ca maska, që lëvizin, që dëmtojnë dhe ti nuk i identifikon dot. Policia do dy orë të vijë në një monument. Kështu që në ato dy orë ata mund të largohen dhe të mos kenë asnjë problem. Ruajtja e monumenteve bëhet nga njerëz me armë, në ato monumente, që kanë vlera dhe që mund të jenë si target për dëmtimin, ose vjedhjen. Nuk është nevoja të ruash kalatë, se nuk ka kush të vjedhë gurët, se nuk i intereson. Por duhet bërë një listë e mirë e monumenteve, që kanë vlera dhe që ia vlen të ruhen dhe duhet të ruhen 24 orë. Shteti shqiptar për ruajtjen e këtyre monumenteve duhet të ketë një sistem të një ruajtjeje fizike me armë, me roje, me polici private, me kontrata të caktuara, të detajuara për veprimet dhe mosveprimet dhe njëkohësisht për ndëshkimet, nëse ndodhin gjëra të tilla. Sistemi me kamera nuk funksionin në kisha, që janë në zona të vështira, nuk ka elektricitet, dritat ndërpriten, kamerat mund të dëmtohen, mund të këputen, mund të vidhen, është një gjë falls, që nuk funksionon.
