Kriptokrishtërimi në Shqipëri

“Kriptokrishtërimi në Shqipëri – Një vështrimi i shkurtër historik
   dhe roli i tij i rëndësishëm në substratin kulturor të shqiptarëve”,
   shkruar nga Mitropoliti i Korçës, Hirësi Joan Pelushi, 
botuar në revistën “Tempulli” (revistë periodike kulturore), nr. 6, Korçë, 2002.

I

     Për fenomenin e Kriptokrishtërimit janë bërë shumë pak studime në Ballkan¹ dhe akoma më pak në Shqipëri, ndonëse Shqipëria ka qenë një vend ku ky fenomen ka qenë më i përhapur se në çdo vend tjetër. Kriptokrishtërimi, ashtu siç e thotë edhe vetë termi, është ai fenomen, ku individë, familje, grupe apo krahina të ndryshme shpallnin publikisht se e kishin lënë Krishtërimin, ndërsa privatisht vazhdonin ta praktikonin atë. Ky fenomen ishte i dukshëm sidomos në ato vende, kur kthimi nuk ndodhte nga një predikim i fesë nga misionarë paqësorë, por kur popullsia detyrohej nga rrethana të ndryshme të merrte fenë e detyruar nga forca të jashtme dhe kur të qenët në fenë e parë paraqiste një rrezik të madh.

      Ky fenomen është studiuar nga historia, etnografia, antropologjia, psikologjia dhe shumë shkenca të tjera, ngaqë ka ndikuar shumë në formimin kulturor të popujve të ndryshëm. Shumë popuj, ndonëse me të njëjtën fe, kanë patur shumë ndryshime ndërmjet tyre, jo vetëm si rezultat i ndryshimeve të kushteve historike, por edhe nga masa e asimilimit të fesë së re dhe nga mënyrat e ndryshme të kthimit në atë. Elementë, shpesh herë jo shumë të dukshëm, të fesë së vjetër luanin një rol të rëndësishëm në formimin e kulturës së re, sidomos kur feja e re nuk identifikohej krejtësisht me kulturën vendase.

     Kjo ka ndodhur me shumë fe, por në këtë artikull do të ndalemi vetëm në fenomenin e kriptokrishtërimit, domethënë fenomenin që u shfaq në vendet e krishtera të pushtuara nga Islami. Ndonëse fenomeni në kuptimin klasik është vetëm kur ruhet vetëdija e të qenurit në fenë e parë, prandaj edhe quhet kriptokrishtërim – i krishterë i fshehtë, përsëri do të ishte me interes jashtëzakonisht të madh të shihet edhe një aspekt tjetër i kriptokrishtërimit; ai kur vetëdija humbet, por ruhen shumë elementë të fesë së parë, ndonëse shpesh edhe në mënyrë të pavetëdijshme. Rreth këtij aspekti të fundit nuk janë bërë studime të hollësishme.

      Ky fenomen është parë mjaft herët. Individë dhe grupe kriptokrishterësh pati pothuaj në të gjitha vendet e krishtera të pushtuara nga arabët, të cilët dalëngadalë pothuajse u asimiluan krejtësisht. Gjithashtu, raportohet për këtë fenomen në ishullin e Kretës, kur ai u pushtua nga saraçenët (825-961)², në Kaukaz, Siri etj.³ Por fenomeni në mënyrën më të dukshme, u shfaq në Azinë e Vogël, kur ky vend i krishterë filloi të pushtohej nga turqit myslimanë. Rasti i Nikeas është një rast shumë i njohur. Në vitin 1338, banorët e Nikeas, të cilët ishin kthyer në myslimanë, u penduan dhe i kërkuan Patrikut Joan XIV t’i pranonte përsëri në kishë.⁴ Me pushtimin e Ballkanit nga turqit filloi të shfaqej edhe këtu fenomeni i kriptokrishtërimit, si tek ortodoksët, ashtu edhe tek katolikët. Fenomeni u paraqit pothuaj në të gjithë territorin e Ballkanit, ndonëse jo me të njëjtin intensitet. Kështu që në Qipro dhe në Kretë kemi linovamvakët, në Serbi šarenët, në Shqipëri laramanët dhe në Greqi rastin e vallakadhes.⁵ Gjithashtu, në Bullgari dhe në Bosnje islamizimi që zuri vend më shumë tek sekti i Bogomilëve, ruajti për një kohë shumë elemente të fesë së mëparshme.⁶ Të gjithë emrat që tregojnë kriptokrishterët në këto vende, si linovamvaki, mesokertidhes, paramesi, dvoeverie, dipistia, šareni, laramani etj., tregojnë pikërisht njerëz që ishin në mes të dy feve.⁷

II

     Në Shqipëri fenomeni i kriptokrishtërimit, në dallim nga vendet e tjera ballkanike, ku haset më rrallë, është shumë më i përhapur. Kriptokrishtërimi ishte i pranishëm, sidomos në kohën e përndjekjes së të krishterëve. Atë e shohim si në Veri, ashtu edhe në Jug, si te katolikët, ashtu edhe tek ortodoksët. Kurdoherë ai shoqërohet me procesin e islamizimit. Por ky proces ishte i ndryshëm në periudha të ndryshme. Në fillim të pushtimit duket se otomanët nuk po përdornin forcën për t’i kthyer shqiptarët në Islamizëm. Këtë e shohin në regjistrin e timareve të Shqipërisë së Jugut dhe të Mesme (1431-1432), ku vetëm 30% e tyre zotërohej nga turqit dhe të tjerët nga zotërit vendas.⁸ Atje shihen edhe spahinj, që janë vëllezër; një është i krishterë dhe tjetri mysliman. Padyshim, ai që ishte mysliman duhej të ishte më i privilegjuar, por përsëri nuk ishte e detyrueshme të ishe mysliman për të patur të drejtën e zotërimit të timarit.⁹

     Deri në fillim të shekullit XVII popullsia e krishterë ishte mbizotëruese. Por ky shekull do të ishte një nga periudhat më tragjike në historinë e popullit shqiptar, sepse ishte shekulli i një ndryshimi rrënjësor në përbërjen e popullsisë shqiptare, duke sjellë ndryshime të mëdha në kulturën dhe psiken e tyre. Mendohet se në këtë shekull u kthyen në myslimanë rreth treqind mijë shqiptarë.¹⁰ Arsyet kryesore ishin: përbuzja, keqtrajtimi, diskriminimi, sistemi i rëndë fiskal, si edhe dëshira për të patur përfitime.¹¹ Por, nuk përjashtohen edhe arsye të tjera, vetjake apo kolektive, si dhe karakteri e psikologjia e shqiptarëve. Një shkak tjetër i rëndësishëm ka qenë edhe shkatërrimi i madh i kulturës së krishterë që u bë gjatë luftërave shqiptaro-turke në shekujt XV-XVI, në të cilat u shkatërruan kisha e manastire, biblioteka dhe kronika, që do të ishin mjaft të vlefshme, jo vetëm për studimet e sotme historike, por edhe për ruajtjen e ndërgjegjes historike të shqiptarëve. Vendi mbeti thuajse pa klerikë dhe ata që mbetën, shpesh ishin të pakualifikuar. Një pjesë e popullsisë kthehej me klerin vetëm për shkak të disa grindjeve.

     Gjatë këtij kthimi jo të gjithë ishin bërë përnjëherë myslimanë. Gjithashtu, kishte shumë familje, që kishin anëtarë nga të dy fetë. Në shumë raste kthehej vetëm kryetari i familjes, i cili kishte marrëdhënie fiskale me autoritetet turke. Në vendet ku Islami zuri vend më shumë, dhe ku aktiviteti i klerit mysliman ishte më i madh, si p.sh. në Shqipërinë e Mesme, procesi i kriptokrishtërimit nuk zgjati për një kohë të gjatë. Ndërsa në zonat veriore dhe jugore procesi vazhdoi më gjatë.¹² Po ashtu, kalimi nga kthimi formal në praktikimin e besimit kërkoi disa breza. Gjatë kësaj kohe praktikat e mëparshme vazhdonin të mbaheshin dhe mbetën si një faktor i rëndësishëm në substratin kulturor të popullit shqiptar.

III

     Procesi i islamizimit në veriun e Shqipërisë ndoqi një rrugë pak më të ndryshme se ajo e Shqipërisë së Jugut. Në vitin 1610 popullsia katolike në Shqipërinë e Veriut, në krahasim me atë myslimane ishte dhjetë me një.¹³ Në një dokument të arkivit të Vatikanit, të publikuar nga F. Cordignano thuhet se: “… të gjithë shqiptarët dëshirojnë të çlirohen nga zgjedha turke dhe këtë ata mund ta bëjnë vetë, sepse vetëm një e tridhjeta e tyre janë turq (myslimanë) dhe të tjerët të krishterë”.¹⁴ Cordignano mendon se dokumenti është shkruar në fund të shekullit XVI ose në fillim të shekullit XVII. Gradualisht numri i myslimanëve fillon të shtohet. Shkaqet janë të ndryshme, por më të dukshmet ishin: shtypja, dëshira për t’i shpëtuar taksave dhe për të patur përfitime të ndryshme, si dhe mungesa e madhe e priftërinjve; Por një pjesë e madhe e të kthyerve në Islamizëm e mbanin përsëri fenë e parë. Këtë e vërteton edhe urdhri perandorak i 5 nëntorit 1568, në të cilin tregohet se banorët e krahinës së Pukës, ndonëse ishin kthyer formalisht në myslimanë, nuk i respektonin urdhërimet e Islamit, por vazhdonin t’i kryenin me përpikmëri shërbesat e krishtera: martesat i bënin në kishë, fëmijët i pagëzonin në fillim me prift, pastaj i vinin një emër mysliman ose u vinin dy emra: një të krishterë dhe një mysliman dhe vajzat i martonin me të krishterë.¹⁵

      Përmendja e parë e kriptokrishtërimit te katolikët vjen prej vitit 1610, por fenomeni, padyshim, duhet të ketë ekzistuar edhe më parë. Në relacionin e kryepeshkopit të Tivarit, Marin Bicit, drejtuar Papa Pavli V, jepet një përshkrim i gjendjes fetare të Shqipërisë së Veriut dhe të Mesme nën pushtimin turk. Mbasi ka hasur në shumë të krishterë, që për t’i shpëtuar taksave ose për arsye të tjera ishin kthyer myslimanë dhe përsëri e kishin mbajtur besimin e krishterë në zemrat e tyre, ai shkruan: “Dhe me këta të mjerë, që në zemër të tyre besojnë se, prej frikës ndaj njerëzve, mund të ushtrojnë muhametizmin, duke mbajtur në zemër besimin e krishterë janë të mbushura shtetet otomane, sidomos në Shqipëri.”¹⁶ Po ashtu, edhe në relacionin e kryepeshkopit të Tivarit, Pjetër Mazrekut, drejtuar Prop. Fide shkruhet: “Ky (Hasi, krahinë në Verilindje) banohet nga një numër i pakufi shqiptarësh nënshtetas të turkut, në mënyrë që, meqenëse dukagjinasit nuk duan të quhen vasalë të turkut as për titull të vasalazhit, as për detyrë të haraçit, kështu që këta (të Hasit) kaq fort qenë marrë me të keq, saqë shumë ose pothuaj të gjithë (sikurse e kemi shënuar gjetiu) janë bërë turq (myslimanë), duke ndryshuar vetëm emrin, pa patur ndërmend që ta mohojnë fenë me zemër.”¹⁷ Po të njëjtën gjë shkruan edhe Atë Grigor Mazreku në relacionin e tij (1650-51) dërguar Kongregacionit të shenjtë për gjendjen fetare në rrethinat e Prizrenit: “Në të gjitha fshatrat gjenden të krishterë, në mos burra, gra. Ata që kanë mohuar besimin pendohen shumë për gabimin e bërë dhe thonë se kemi humbur mëshirën e Zotit dhe kurrë nuk mund të nxjerrim mëshirë, sepse kemi bërë faj kaq të madh, që me qenë fe-lëshues; që është mëkati kundër Shpirtit të Shenjtë. Disa thonë, e janë shumë, se me zemër jemi të krishterë, vetëm kemi ndryshuar emrin, sepse nuk mundemi të paguajmë taksat e vendosuri mbi ne nga turqit.”¹⁸ Edhe në relacionin e kryepeshkopit të Tivarit, Imzot Vinçens Zmajeviq (1703), jepen dëshmi të shumta për praninë e kriptokrishterëve kudo në Shqipërinë e Veriut dhe të Mesme.¹⁹ Shqiptarët i quanin kriptokrishterët laramana e Veriut.²⁰

      Shekulli XVII ishte shekulli kur popullsia katolike në Veri po pakësohej dhe po rriteshin të kthyerit në myslimanë dhe të kriptokrishterë. Shkaqet ishin si ekonomike, ashtu edhe social-politike. Sistemi taksor i ispenxhës dhe i xhizjes ishte një barrë e rëndë për të krishterët nën sundimin turk.²¹ Gjithashtu, këto detyrime taksore u bënë një mjet shtrëngues për t’i detyruar të krishterët të pranonin fenë myslimane.²² Për t’u shpëtuar këtyre, të krishterët shpesh shpalleshin myslimanë, por duke praktikuar në fshehtësi besimin e krishterë.²³ Por tek ata vazhdonte praktika e përmendur më sipër: ata i bënin martesat sipas ritit të krishterë dhe fëmijët i pagëzonin me prift, pastaj u vinin emra myslimanë. Po ashtu, një pjesë e madhe e tyre u vinin dy emra, një të krishterë dhe një mysliman dhe vajzat e tyre i martonin me të krishterë. Martesat ndërfetare, ku në pjesën më të madhe gratë e mbanin besimin e krishterë, si edhe vetëdija e të qenit më parë të krishterë, në shumicën e rasteve ishin një faktor i rëndësishëm për krijimin e një marrëdhënieje të mirë ndërmjet anëtarëve të dy feve.²⁴

      Faktorët politikë ndikuan, gjithashtu, për të rritur trysninë e kthimit. Perandoria Otomane në luftë me Venedikun dhe Perandorinë Austriake,²⁵ që të dyja vende katolike, i shikonte katolikët shqiptarë si kundërshtarë. Me rritjen e shtypjes u rrit edhe fenomeni i kriptokrishtërimit. Ky u bë një problem për klerin katolik dhe për këtë arsye pati shumë diskutime se si duhej të trajtoheshin kriptokrishterët: a duhej t’u jepeshin sakramentet atyre apo jo?²⁶ Sinode të ndryshëm provincialë dhe Kongregacioni Propoganda Fide vendosën të mos u jepnin kriptokrishterëve sakramentet.²⁷ Këta të fundit, sidomos ata që ishin në rrethinat e Pejës, Gjakovës dhe Prizrenit u zemëruan shumë nga ky vendim dhe filluan t’i përndjekin katolikët më shumë edhe sesa vetë myslimanët.²⁸ Aktet e Kuvendit të Arbërit, i mbajtur në 1703, japin të dhëna të rëndësishme për gjendjen fetare të Shqipërisë së Veriut, për shkaqet e kthimit të fesë dhe të problemit të kriptokrishterëve.²⁹

      Kriptokrishterët vazhduan të gjallojnë në Veri në shumë zona. Në raportin e kryepeshkopit Pjetër Shala të vitit 1834 thuhet: “Kryepeshkopata e Shkupit ka 732 familje katolike, 5778 shpirtra dhe janë shpërndarë 452 kungime. Kryepeshkopata ka 1200 (njëmijë e dyqind) familje kriptokatolike, të cilëve u është ndaluar të marrin pjesë në sakramentet e shumta, për shkak se ata vetë ose të parët e tyre, për t’iu shmangur tatimeve dhe reprezaljeve të ndryshme, u detyruan të merrnin emra muhamedanë”.³⁰ Ndërsa peshkopi i Lezhës, Imzot Ivan Topich, shkruante se numri i familjeve kriptokrishtera ishte tre mijë.³¹ Kur sulltani shpalli lirinë e besimit në reformat e Tanzimatit (1839-1846), disa fshatra në veri të Shkupit vendosën të mos rrinin më të fshehur, por ta shpallnin hapur besimin e tyre të krishterë. Për këtë veprim të tyre ata u trajtuan mizorisht.³² Prania e kriptokrishterëve në zonat përreth Shkupit dëshmohet në vitin 1893 dhe në rrethinat e Pejës në vitin 1911³³ dhe madje në Kosovë edhe në ditët tona.³⁴

      Gjithashtu, vlen të përmendet rasti i Lurës, ku përzierja dhe bashkëjetesa ndërmjet të krishterëve dhe myslimanëve është më e dukshme se në çdo vend tjetër të Veriut të Shqipërisë. Madje, atje ka edhe familje ku një pjesë është e krishterë dhe pjesa tjetër myslimane. Ndërmartesat atje janë më të shpeshta se në çdo vend tjetër të Shqipërisë. Pothuaj e gjithë Lura i feston festat e mëdha të të krishterëve dhe të myslimanëve, në të cilat përfshihen anëtarët e të dy besimeve. Shkruajnë se familja Doci, e përbërë nga 31 anëtarë, 14 prej tyre ishin myslimanë dhe 17 të tjerët të krishterë, kanë jetuar me këtë përbërje deri në 1966.³⁵ Familje të tilla ka patur shumë. Ata i kryenin ritet fetare sipas përkatësisë së anëtarëve. Kjo përbashkësi dhe afërsi e gjatë krijoi një tolerancë dhe mirëkuptim të ndërsjelltë dhe nuk lejonte “huajësimin” e tjetrit. Një faktor i rëndësishëm në këtë bashkëjetesë ishte se zakonet, traditat, etika, psikologjia dhe mentaliteti ishin pothuaj të njëllojta tek të dy përkatësitë fetare. Jo vetëm në Lurë, por edhe Nikaj e Mërtur, në dioqezën e Pultit dhe në Selitë, në Bajzë dhe Bishkash, në kryepeshkopatën e Durrësit, kleri raporton për martesat e përziera edhe në fillim të shekullit XX.³⁶ Po ashtu, edhe në Pejë, Gjakovë, Drenicë dhe te shqiptarët e Malit të Zi³⁷ haset e njëjta dukuri. Një studim i bërë për popullsinë e Maqedonisë Perëndimore, e cila është kryesisht shqiptare, tregon për praninë e madhe të kriptokrishtërimit jo të vetëdijshëm. Festa të ndryshme përmbajnë gjurmë krejtësisht të dukshme të festave të krishtera dhe të ruajtjes së mendësisë dhe etikës së krishterë.³⁸ Ndonëse në Lurë ky fenomen është më i dukshëm, ai shihet pothuaj në të gjithë territorin ku banojnë shqiptarë dhe sidomos në substratin kulturor të të gjithë shqiptarëve.

IV

     Në kohën e pushtimit dhe mbas pushtimit turk, Shqipëria e Jugut dhe e Mesme ishte pothuaj e gjitha e besimit ortodoks, kështu që situata ishte pak më e ndryshme nga ajo në Veri, meqenëse shumica më e madhe e popullsisë së krishterë nën sundimin otoman ishte ortodokse, Mehmeti II, për të siguruar përkrahjen e tyre, e shpalli veten mbrojtës të tyre dhe për këtë qëllim i dha Patrikut Ekumenik të Stambollit të gjithë të drejtat që kishte patur më parë.³⁹ Madje, në sistemin turk të mileteve, Patriku mori edhe një pjesë të pushtetit temporal mbi ortodoksët e perandorisë.⁴⁰ Duke mos patur ndonjë frikë nga një sulm i një fuqie të jashtme ortodokse, turqit treguan një tolerancë relative ndaj të krishterëve ortodoksë, madje kështu ata mund të shfrytëzoheshin më mirë se “besimtarët e vërtetë”.⁴¹ Por edhe kjo tolerancë nuk duhet idealizuar. Presioni për t’u kthyer në myslimanë ishte vazhdimisht i pranishëm, ndonëse në fillim përdorimi i forcës për të realizuar këtë ishte më i kufizuar. Në shekullin XVI, të krishterët përbënin shumicën e popullsisë në të gjithë Jugun e Shqipërisë. Në defterin e botuar nga H. Inalxhik, dëshmohet se rreth vitit 1510 në qarkun e Vlorës ishin 1206 familje myslimane dhe 14304 të krishtera; në qarkun e Gjirokastrës vetëm 53 familje myslimane dhe 12257 të krishtera.⁴² I njëjti raport duhet të ishte në pjesën më të madhe të Shqipërisë së Jugut.

     Presioni për kthim filloi të rritet në shekullin XVII dhe sidomos mbas luftërave ruso-turke të shekullit XVIII. Turqit filluan të shikonin te popullsia ortodokse një aleat të rusëve dhe i shtuan përpjekjet për kthimin e detyruar.⁴³ Dekadenca e perandorisë dhe korruptimi i pushtetarëve krahinorë e shtonte edhe më shumë shtypjen dhe presionin. Mungesa e madhe e priftërinjve ishte, gjithashtu, një tjetër faktor për kthimin në masë. Por gjithmonë arsyeja kryesore ishte keqtrajtimi, diskriminimi dhe tatimi.⁴⁴ Kështu që, shumë të krishterë, për t’i shpëtuar keqtrajtimit dhe taksave, filluan të ktheheshin në myslimanë. Kthimi i ortodoksëve në Islamizëm mori përmasa të mëdha në shekullin XVIII. Procesi i kthimit, ashtu si edhe në Veri, bashkë shoqërohej shpesh me atë të kriptokrishtërimit. Një prift-murg nga Voskopoja, Nektar Tërpo (1685?-1732?), më vonë igumen në manastirin e Ardenicës, shkroi një libër të titulluar “Një Libër i quajtur Besim”, ku i bën thirrje ortodoksëve të Shqipërisë që të ruajnë besimin e të parëve.⁴⁵ Në atë libër Atë Nektar Tërpo i kundërvihet gjithashtu fenomenit të kriptokrishtërimit. Ai i qorton rëndë të gjithë ata që u “japin fëmijëve një emër turk (mysliman) për të mos paguar taksat”.⁴⁶ Për të përballuar presionin e taksave të vëna nga turqit, ai i porosit të krishterët të punojnë më shumë, të kursejnë më shumë, të shmangin luksin dhe të hanë më pak.⁴⁷ Gjithashtu, për Atë Nektarin është e papranueshme që ata gjatë ditës të jenë si myslimanë dhe ndërkohë të mbajnë praktikat e krishtera, të bëjnë kryqin në fshehtësi dhe të shkojnë në kishë gjatë natës. “Kryej të gjitha detyrimet e tua të krishtera haptas, në dritën e diellit, që gjithsecili të të shohë që po shkon në kishë, ndërsa je akoma gjallë.”⁴⁸ Një episod nga jeta e Atë Nektar Tërpos na e sjell më të gjallë procesin e dhimbshëm të kthimit, i cili shkaktonte jo rrallë trazira dhe grindje, si familjare, ashtu edhe shoqërore. Ditën e Krishtlindjes të vitit 1742, ai po vizitonte fshatin Dragoti në krahinën e Elbasanit. “Duke hyrë në kishë tregon ai më vonë,- gjeta rreth njëqind e njëzet gra dhe rreth pesëmbëdhjetë burra. U hidhërova shumë për shkak të numrit të vogël të burrave. I kisha pyetur më parë dhe më kishin thënë se të gjithë të tjerët (mjerisht!) ishin bërë myslimanë. Unë iu thashë atyre atë që Perëndia më frymëzoi t’u thosha.”⁴⁹ I zemëruar Atë Nektari foli kundër Islamit. Mbas shërbesave, disa myslimanë po prisnin jashtë dhe, kur ai doli, ata iu sulën dhe e rrahën pa mëshirë, aq shumë saqë dora e tij mbeti e dëmtuar përgjithmonë. Ai tregon se dhjaku i kishës u sul për ta ndihmuar, por të gjitha gratë i dolën para dhe nuk e lanë. Atë Nektari shkruan se ato bënë mirë, ngaqë kjo do të kishte shkaktuar akoma më shumë trazira në fshat. Madje, prifti i devotshëm i ndaloi të krishterët të hakmerreshin për këtë. Dhe kjo po ndodhte ndërmjet njerëzish të afërt.⁵⁰

      Një tjetër valë e kthimit ndodhi gjatë sundimit të Ali Pashë Tepelenës. Shumë fshatra të Gjirokastrës, Tepelenës, Përmetit, Vlorës e Sarandës u kthyen në këtë kohë, sidomos mbas masakrës që ai bëri ndaj të krishterëve ortodoksë në Shën Vasil dhe Nivicë-Bubar, në vitin 1798.⁵¹ Një pjesë e madhe e këtyre fshatrave, të kthyer nga frika, e ruajtën përsëri besimin e krishterë. Gjatë udhëtimit të tij nëpër Shqipëri, në shekullin XIX, udhëtari dhe studiuesi francez Ami Boué shkruan për ekzistencën e kriptokrishterëve në krahinën e Labërisë të cilët, ndonëse mbanin emra myslimanë, në fshehtësi ishin ortodoksë.⁵² Në Labëri, sidomos në Dukat, kemi gjithashtu shumë martesa ndërmjet të krishterëve dhe myslimanëve, gjë që krijonte një lidhje ndërmjet tyre dhe e mbante të gjallë vetëdijen e të qenurit të krishterë.⁵³ Ndonëse në pjesën më të madhe të krahinës së sipërpërmendur vetëdija e të qenurit i krishterë sot pothuajse ka humbur, përsëri vetëdija se ishin të krishterë është mjaft e fortë dhe në disa raste haset edhe sot një lloj pranimi i Krishtërimit.⁵⁴ Këtë e tregon fakti se edhe sot ruhen jo vetëm mbiemra të krishterë, por edhe emra.

      Kthimi i sipërfaqshëm nuk kishte krijuar ndryshime të mëdha në popullsinë e Shqipërisë së Jugut. Të krishterët dhe myslimanët nuk dallonin shumë nga njëri-tjetri. Një udhëtar anglez, C. Hobhouse, i cili e vizitoi Shqipërinë e Jugut së bashku me Lord Bajronin, shkruan kështu: “Nuk ka dyshim se të krishterët që mund të quhen shqiptarë… janë krejtësisht të padallueshëm nga myslimanët.”⁵⁵ Islamizimi nuk solli ndryshime të rëndësishme në mënyrën e jetesës, në zakonet, ndërtimet, gjendjen e gruas dhe në mendësinë e banorëve të Shqipërisë së Jugut.⁵⁶

      Rasti i Shpatit është mjaft i njohur si brenda Shqipërisë, ashtu edhe jashtë saj. Kjo mund të dëshmohet nga literatura e mjaftë që është shkruar për këtë, duke filluar nga shekulli XIX.⁵⁷ Fshatarët e kësaj krahine, për të shmangur pagimin e taksave ishin shpallur si myslimanë dhe po kështu shikoheshin edhe nga autoritetet turke.⁵⁸ Ne nuk e dimë me saktësi kohën se kur këto fshatra u bënë kriptokrishterë, por ka shumë mundësi ndoshta në kohën e luftërave ruso-turke.⁵⁹ Udhëtarja e dëgjuar, Edit Durham, shkruan për kriptokrishterët e Shpatit: “Malësia e Shpatit, në afërsi të Elbasanit, banohet nga një popullsi malësorësh të cilët, në shumë aspekte u ngjasin malësorëve të Veriut dhe qëndrojnë pjesërisht të pavarur. Ata nga të krishterët shikohen si të krishterë të fshehtë. Në zonën që vizitova nuk pashë asnjë kishë apo xhami. Dhe secili kishte dy emra. Përballë një myslimani quhej Sulejman, përballë një të krishteri Kostandin. Në rast se u kërkoheshin taksa, sepse si të krishterë nuk duhej të bënin shërbimin ushtarak, e refuzonin këtë me arsyetimin se kishin emra myslimanë dhe nuk kishin kisha. Si pasojë, duhet të rekrutoheshin në ushtri, por atëherë ata hiqeshin si të krishterë. Dhe turqit, në më të shumtën e rasteve, nuk i trazonin.”⁶⁰ Në vitin 1846, me dekretimin e lirisë së besimit nga sulltani, shpatarakët e shpallën veten publikisht si të krishterë. Kjo pati për ata pasoja dhe u bënë disa arrestime. Problemi i tyre u zgjidh përfundimisht në shpalljen e pavarësisë në vitin 1912, kur ata e shpallën veten zyrtarisht të krishterë ortodoksë,⁶¹ megjithë përpjekjet që ishin bërë për t’i kthyer në katolikë.⁶²

 V

     Një tjetër fenomen i rëndësishëm për problemin që po flasim është edhe prania masive e bektashinjve në Shqipëri. Në asnjë vend tjetër të Ballkanit nuk u përhap Bektashizmi si në Shqipëri. Bektashizmi është një sekt panteist islam i dalë nga Islami Shiá,⁶³ i themeluar nga Haxhi Bektashi, një mistik persian, i lindur në Nishapur në vitin 1248.⁶⁴ I frymëzuar nga një mistik tjetër, Ahmed Jeseviu, ai shkoi dhe u vendos në Sulixhe Karayjyk, në Azinë e Vogël dhe aty themeloi teqenë e tij.⁶⁵ E përmendëm këtë për të treguar se trevat dhe doktrinat në të cilat u mbrujt Haxhi Bektashi, ishin treva ku ndërthureshin kontaktet ndërmjet Krishtërimit, Islamit, Budizmit, Shamanizmit dhe shumë mbetjeve të doktrinave të ndryshme mistike e gnostike.⁶⁶ Bektashinjtë ishin mjaft tolerantë dhe të hapur me jomyslimanët. Mospasja e një doktrine të dogmatizuar e bënte të lehtë pranimin e të tjerëve dhe nuk nxiste fanatizmin. Pikat e përbashkëta me Krishtërimin e bënin atë si një lloj ure të kalimit të të krishterëve në Islamizëm. Një provë e kësaj është edhe lidhja me jeniçerët, të cilët vinin nga të krishterët. Afria ndërmjet praktikave të bektashinjve dhe të krishterëve duhet të studiohet akoma më shumë. Kjo do të shpjegonte më qartë arsyen e përhapjes së Bektashizmit tek ne. Bektashinjtë kanë një strukturë hierarkike të ngjashme me të krishterët: Gjyshi-Peshkopi, Babai-Ati (prifti), Dervishi-Dhjaku. Ndarja në gjyshata është e njëjtë me ndarjen në peshkopata (gjysh-gjyshatë, peshkop-peshkopatë). Ata kanë një lloj mirosje (krezmimi) që bëhej me ujë trëndafili; një kungatë me verë, bukë dhe djathë; një lloj rrëfim-pendim i shoqëruar me një lloj urate ndjese dhe diçka të ngjashme me shkishërimin.⁶⁷ Gjithashtu, bektashinjtë ishin më liberalë me ndalimet kuranore, si pirja e alkoolit dhe mbajtja e ramazanit. Të krishterët duhej të ndjeheshin më familjarë duke pranuar Bektashizmin, sepse edhe nuk hynin në konflikt me Islamizmin zyrtar, dhe në të njëjtën kohë, mund të mbanin shumë nga praktikat e tyre. Po ashtu, prania e ikonave, nderimi i shumë shenjtorëve ortodoksë,⁶⁸ ndonëse shpesh me emra të tjerë, mund të ishte për të krishterët, deri në një farë mase, një qetësim për ndërgjegjen e tyre.

      Sipas traditës bektashiane, përhapja e tyre në Shqipëri fillon në shekullin XV, por dokumenti i parë historik për ekzistencën e një teqeje (ajo e Kaninës) vjen në shekullin XVII.⁶⁹ Një përhapje të madhe Bektashizmi, sidomos në Jugun e Shqipërisë dhe në Krujë, pati në kohën e Ali Pashë Tepelenës, i cili ishte edhe vetë bektashi. Në Veri, ai u luftua shumë nga Bushatllinjtë, të cilët i shikonin dervishët bektashinj si agjentë të Ali Pashës. Të ndjekur nga Turqia, ata e bënë Shqipërinë qendrën e tyre.⁷⁰ Përsa i përket numrit të tyre nuk ka statistika të sakta, por në vitin 1933, kryegjyshi Sali Niazi Dedej, në një bisedë me studiuesin e njohur të Bektashizmit, J.K Birge, tha se ata ishin në Shqipëri rreth 200.000, një numër i madh për popullsinë e atëhershme shqiptare, rreth 20% e popullsisë. ⁷¹

VI

     Në procesin e islamizimit para shqiptarëve nuk ishin shtruar alternativa radikale. Siç e kemi theksuar më sipër, pranimi i Islamit nuk erdhi kryesisht si rezultat i një bindjeje të brendshme dhe autoritetet turke shpesh mjaftoheshin vetëm me një pohim të jashtëm. Kështu që besimi i ri, që ishte më shumë i imponuar, nuk u ngul thellë dhe nuk solli ndryshim të madh kulturor, etik dhe psikologjik në mënyrën e të jetuarit dhe të të menduarit, ndonëse nuk mund të përjashtohen disa ndryshime, që ishin të pashmangshme.

     Ndonëse për këtë duhen bërë studime edhe më të hollësishme, përsëri ne kemi shumë fakte për ta mbështetur këtë. Ndërmjet krahinave të Sulit dhe Himarës së krishterë dhe Labërisë apo Skraparit (ku kriptokrishtërimi dhe Bektashizmi ishin të pranishëm) nuk kishte ndryshime rrënjësore. Kjo mund të thuhet edhe për Mirditën dhe Matin, Pukën dhe Dibrën etj. Shqiptarët e kthyer në Islamizëm ruajtën shumë nga besimi dhe etika e tyre e mëparshme e krishterë, ngaqë ato ishin rrënjosur thellë dhe vazhdonin përsëri të ndikonin në jetën dhe zakonet e tyre. Monogamia mbeti përsëri; rrallë mund të kishte ndonjë bigami dhe pothuaj kurrë poligami, për arsye se ajo shihej si diçka jo etikisht e rregullt. Ndonëse mentaliteti shqiptar u ndikua nga fatalizmi lindor, përsëri u ruajt individualiteti psikologjik dhe ideja dhe dëshira e përpjekjes për ndryshime.

      Ne e dimë nga historia se pranimi i vullnetshëm i një feje tjetër shoqërohet me një ndryshim radikal social-kulturor. Shumë popuj, para dhe mbas Krishtërimit, paraqiten krejtësisht të ndryshëm. E njëjta gjë ka ndodhur edhe me popujt që përqafuan fe të tjera. Ndërsa në Shqipëri, megjithë ndryshimet që solli kthimi në masë në Islamizëm, i cili krijoi një ndarje fetare ndërmjet shqiptarëve dhe dëmtoi deri diku unitetin kulturor, përsëri nuk u bë një huajësim i plotë ndërmjet tyre. Kjo shpjegohet me shkaqet që kemi shtjelluar gjatë këtij artikulli: kthimi i sipërfaqshëm, lidhja e gjakut ndërmjet styre, ndërmartesat, festimi i përbashkët i disa ditëve të shënuara fetare,⁷³ kriptokrishtërimi dhe prania e bektashinjve etj. Këto ishin jo vetëm një pengesë për mosshpërthimin e fanatizmit, por edhe për moskrijimin e ndryshimeve rrënjësore dhe dy ndërgjegjeve kulturore krejtësisht të ndryshme?

______________________

   1. Stavro Skendi, Crypto-Christianity in the Balkan Area under the Ottomans, Balkan Cultural Studies, Columbia University Press, New York, 1980, f.223.
   2. T. W. Arnold, The preaching of Islam: A History of the Propagation of Muslim Faith, London, 1935, f. 201.
   3. F. W. Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans, Oxford, 1929, II vëllime, vëll. 1 fq.70.
   4. Apostolos E. Vakalopoulou, Historia tou neou hellenismou, Thesaloniki, 1961, 1, f.134-135.
   5. R. M. Dawkins, “The Cripto-Christians of Turky”, Byzantion, VIII (1933), f.251-256; R. L. N. Michel, “A Muslim-Christian Sect in Cyprus”, The Nineteenth Century, London, LXIIl, f.255, 753-754; J. Hackett, A History of the Orthodox Church of Cyprus, London, 1901, f.182-183, 533; Nikolaou P. Andrioti, Kryptokristioniki Philologia, Thesaloniki, 1953, f.11-12; Stavro Skendi, Crypto-Christianity in the Balkan Area under the Ottomans, f.244, 247-248.
   6. Stavro Skendi, Crypto-Christianity in the Balkan Area under the Ottomans, f.248-249.
   7. Ibid., f.233-251.
  8. Halil Inalcik, ”Timariotes chrétiens en Albanie au XV-e siecle” (Suret-i defter-i, sancak-i arvanid Defteri i Sanxhakut të Shqipërisë), Mitteilungen des Osterreichischen Staatsarchivs, IV, 1952, f. 120-131. Ky defter u zbulua nga historiani turk, Halil Inalxhik në Arkivat Kombëtare Turke. Aty përmbahen timaret e Shqipërisë së Jugut dhe të Mesme. Shih gjithashtu, Stavro Skendi, Crypto-Christianity in the Balkan Area under the Ottomans, f.241-247.
   9. Stavro Skendi, Crypto-Christianity in the Balkan Area under the Ottomans, f.241.
   10. T. W. Arnold, Preaching of Islam, f.185.
   11. Petrika Thëngjilli, Renta Feudale dhe evoluimi i saj ne Vise Shqiptare (XVll-XVlll), Shtëpia Botuese e Librit Universitar, Tiranë, 1990, kryesisht f.71-78. Shih gjithashtu Historia e Shqipërisë, vëllimi I, Tiranë, 1958, Botim i USHT, Instituti i Historisë dhe Gjuhësisë, f.350-368.
   12. Roberto Moroco dela Roka, Kombësia dhe Feja në Shqipëri (1920-1924), Shtëpia Botuese “Elena Gjika”, Tirana, 1994, f.24.
   13. Ibid, f.180-182; 429-450.
   14. Fulvio Cordognano, S.J., Geografia ecclesiastica dell’Albania (Dagli ultimi delle anni del secolo XVI alla metà del secolo XVII), Orientalia Christiana, VoI. XXXIV.-4, Num. 99. Decembri 1934, f.231-232.
   15. Petrika Thëngjilli, Renta Feudale dhe evoluimi i saj në Vise Shqiptare (XVll-XVlll), f.96.
   16. I. Zamputi, Relacione mbi Gjendjen e Shqipërisë së Veriut dhe të Mesme në shekullin XVll, II Vëllime, Tiranë, 1965, Vëll. I, f.145.
   17. Ibid., f.445.
   18. Ibid., vëll.II, f.441.
   19. P. Vinçens Malaj, Kuvendi i Arbënit 1703, Ulqin-Tuz, 1999, f.86
   20. Shih Mark Krasniqi, Gjurmë e Gjurmime, Tiranë, 1982, f.124; Stavro Skendi, Crypto-Christianity in the Balkan Area under the Ottomans, f.244; Gjergj Gj. Gashi, Martirët shqiptarë gjatë viteve 1846-1848, f. 46-47; P. Vinçens Malaj, Kuvendi i Arbënit 1703;  f.85.
   21. Taksa që paguanin fshatarët jomyslimanë. Nëse dikush bëhej mysliman, atëherë ai nuk e paguante ispenxhën. Shih Petrika Thëngjilli, vep. cit., f.71-78.
   22. Ibid., f.95-118, 217.
   23. Shukri Rrahimi; Vilajeti i Kosovës në vitet 1878-1919, Prishtinë, 1969, f.23.
   24. Stavro Skendi, Crypto-Christianity in the Balkan Area under the Ottomans, f.242; shih gjithashtu I. Zamputi, Relacione mbi Gjendjen e Shqipërisë së Veriut dhe të Mesme në Shekullin XVll, II Vëllime.
   25. Hyacinthe Hecquard, Histoire et description de la Haute Albanie ou Ghégarie, Paris, 1858, f.472-475.
   26. Ibid., f.483, Shih gjithashtu Stavro Skendi, Crypto-Christianity in the Balkan Area under the Ottomans, f.242-243.
   27. Kapitulli 3 i Dekreteve të Sinodit Provincial (Kuvendi i Arbënit 1703) merret me problemin e kriptokrishterëve, duke shpallur që atyre nuk u duhen dhënë sakramentet. Me problemin e kriptokrishterëve u morr edhe Koncili i Dytë dhe i Tretë Shqiptar, respektivisht i vitit 1871 dhe i vitit 1895 (Shih P. Vinçens Malaj, Kuvendi i Arbënit 1703, f.114, 130).
   28. Stavro Skendi, Crypto-Christianity in the Balkan Area under the Ottomans, f.242.
   29. Shih P. Vinçens Malaj, Kuvendi i Arbënit 1703, f.114-134.
   30. Cituar në Gjergj Gj. Gashi, Martirët shqiptarë gjatë viteve 1846-1848, Drita, 1994, f.49.
   31. Ibid., f.50.
   32. Gjergj Gj. Gashi, Martirët shqiptarë gjatë viteve 1846-1848; Shih gjithashtu Stavro Skendi, Crypto-Christianity in the Balkan Area under the Ottomans, f.245.
   33. F. Cordignano, L’Albania attraverso l’opera e gli scritti di un grande missionario italiano, il P. Domenico Passi, S.I. (1847-1914) Roma, 1933-34, II, 134; Vinçens Prenushi, Kangë popullore gegënishte, Sarajevë, 1911, f.l0.
   34. P. Vinçens Malaj, Kuvendi i Arbënit 1703, f.130.
   35. Prof. Dr. Mark Tirta, “Lura në Traditë e Harmoni Besimi”, Urtësia, revistë Fetaro Shoqërore Artistike, Botim i Komunitetit Bektashian, Nr.24, Shtator 2000, f.44-46; shih gjithashtu, Gjergj Gashi, Vatikani dhe Arbëria (1700-1922), Onufri, Tiranë, 1998, f.429.
   36. Gjergj Gashi, Vatikani dhe Arbëria (1700-1922), f.267.
   37. Mark Krasniqi, Gjurmë e Gjurmime, f.124.
   38. Edibe Selimi-Osmani, Rite e besime popullore në viset e Tetovës dhe të Gostivarit, Shkup, 1997.
   39. Th. H. Papadhopulos, Studies and Documents relating to the history of the Greek Church and people under Turkish domination, Brussels, 1952, f.17.
   40. T. W. Arnold, vep. cit., f.145-46; Th. H. Papadhopulos, vep. cit., f.10.
   41. F. W. Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans, vëll. II, f.469.
   42. Stavro Skendi, Religion in Albania during the Ottoman Rule, Balkan Cultural Studies, Columbia University Press, New York, 1980, f.157, shih shënimin 40.
   43. T. W. Arnold, vep. cit., f.1I5.
   44. Petrika Thëngjilli, Renta Feudale dhe evoluimi i saj në Vise Shqiptare (XVII-XVlll), f.71-78, 96.
   45. G. Valetas, Ho Armatomenos Logos, Athina, 1971. Një version i redaktuar i librit të Terpos përbën pjesën më të madhe të këtij studimi të Valetas. Shih gjithashtu, E. Kurila, “Grigor Gjirokastriti”, Theologjia 2, 1933, 45-56.
   46. G. Valetas, Ho Armatomenos Logos, f.121-122,
   47. Ibid., f.135.
   48. Ibid., f.121-122.
   49. Ibid., f.127.
   50. Ibid., f.127-128.
   51. G. Remérand, Ali de Tébélen, Pacha de Janina (1744-1822), Paris, 1928, f.55.
   52. Ami Boué, La Turquie d’Europe, Paris, v. 3, f.407-408.
   53. P. Aravantinos, Kronografia Epiru, v. 1, 1856, f.246, shënimi I.
   54. Nuk bëhet fjalë për ndonjë kthim të sotëm, por për ruajtjen e vetëdijes së të qenurit i krishterë, pa ndjerë nevojën e kthimit, por vetëm të shpalljes.
   55. J. C. Hobhouse, Travels in Albania, London, 1855, f.138•140.
   56. Emin Riza, Ndërtimet fshatare në Labëri, Tiranë, 1984, f.11-12. 
   57. Johann C. von Hahn, Albanisische Studien, Viena, 1853, I, 18; Sp. Aravintinou, Kronografia tis Epiru, Athina, 1957, II, 160; Megali Heleniki Enciklopedia, XV, 296; Konstandin Skenderi; Historia tis arkeas ke sinkronu Moskopoleos, Athina, 1928, f.80-85; Stavro Skendi, Religion in Albania during the Ottoman Rule dhe Crypto-Christianity in the Balkan Area under the Ottomans, f.245:247; Selim Islami dhe Kristo Frashëri, Historia e Shqipërisë, Tirana, 1959, I, f.382-383; dhe shumë e shumë të tjerë.
   58. Stavro Skendi, Crypto-Christianity in the Balkan Area under the Ottomans, f.246.
   59. Ibid.
   60. Cituar në Roberto Moroco dela Roka, Kombësia dhe Feja në Shqipëri (1920-1924), f.24.
   61. Stavro Skendi, Crypto-Christianity in the Balkan Area under the Ottomans, f.247.
   62. Gjergj Gashi, Vatikani dhe Arbëria (1700-1922), f.435. Shih gjithashtu, Stavro Skençli, Crypto Christianity in the Balkan Area under the Ottomans, f.247.
   63. Baba Rexhepi, Misticizma Islame dhe Bektashizma, Waldon Press, Inc., New York, 1970, f.139-140.
   64. Ibid., f.105, 103-140.
   65. Shenjti mbi Gur, Botime “Urtësia”, Tiranë, 2000, f.l7-61.
   66. J. K. Birge, The Bektashi Order of Dervishes, Hartford, 1937, f.22-33; Shih gjithashtu, M. Hasluck, “The Non-Comformist Moslems of Albania”, Contemporary Review, May, 1925, f.599-606; Stavro Skendi, Rellgion in Albania during the Ottoman Rule f.160-162 dhe Crypto-Christianity in the Balkan Area under the Ottomans, f.249-250; Shih gjithashtu: Frances Trix, Spiritual discourse: learning with an Islamic master (Conduct and Communication Series,). Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1993.
   67 J. K. Birge, The Bektashi Order of Dervishes, f. 125 e v.
   68. Shën Harallambi, identifikimi i jetës së Shën Spiridhonit me atë të Sari Salltikut, Shën Kolli – Hajdar Baba; Shën Kozmai – Çoban Baba etj.
   69. Stavro Skendi, Religion in Albania during the Ottoman Rule f.160.
   70. J. K. Birge, The Bektashi Order of Dervishes, f.84-85.
   71. Ibid. f.15.
   72. T. Zavalani, Historia e Shqipnis, Drini Publication LTD, London, 1957, vëll. I, f.231.
   73. Përveç festave të mëdha fetare, edhe shumë shenjtorë si: Shën Gjergji, Shën Mëhilli, Shën Nikolla, Shën Joan Vladimiri, Shën Vlashi, Shën Naumi etj., nderoheshin nga anëtarët e të dy besimeve dhe kishat e manastiret kushtuar këtyre shenjtorëve ishin vende të përbashkëta pelegrinazhi.
   74. Stavro Skendi, Religion in Albania during the Ottoman Rule, f.162.