Η Εκκλησία μας.

Ο Άγιος Άστιος Ιερομάρτυς, Επίσκοπος Δυρραχίου, Σημερινή ικόνα στο I. Ναό του Ευαγγελισμού, Τίρανα.

   Η παρουσία του στην Νικόπολη, λίγο νοτιότερα της σημερινής Αλβανίας, είναι αναντίρρητη (Τιτ. 3,12), όπως επίσης η αποστολική δράση του στενού συνεργάτη του Τίτου στην λίγο βορειότερα εκτεινόμενη Δαλματία (Β’ Τιμ. 4,10).

Παλαιοχριστιανικός Ναός Βουθρωτό, Αγίων Σάραντα.

   Ολόκληρο το ανατολικό Ιλλυρικό αποτελούσε αυτοδιοίκητη εκκλησία υπό την ανώτατη εποπτεία της Ρώμης μέσω του Βικαριάτου Θεσσαλονίκης. Μεταξύ των 9 επισκόπων του ο μητροπολίτης Δυρραχίου κατείχε την 5^η τάξη.

Χριστόγραμμα Παλαιοχριστιανική περίοδο

Παλαιοχριστιανικές βασιλικές ανακαλύφθηκαν σε διάφορες περιοχές (βλ. Tέχνη στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας). Οι βασιλικές αυτές, κυρίως Ε’ – ΣΤ’ αι., δηλώνουν με τις διαστάσεις τους ότι εξυπηρετούσαν πολυπληθείς χριστιανικές κοινότητες και αποτελούν σοβαρές μαρτυρίες περί ακμής του Χριστιανισμού στα μέρη αυτά.

Ι. Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου Κτίσθηκε τον Ι’ αι. στα ερείπια ναού του ΣΤ’ αι. Άνω Λάμποβο, Αργυρόκαστρο.

   Η δεύτερη περίοδος (731 έως αρχές ΙΑ’ αι.) αρχίζει με την προσάρτηση του ανατολικού Ιλλυρικού από τον εικονομάχο αυτοκράτορα Λέοντα Γ’ τον Ίσαυρο στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και φθάνει μέχρι την υπαγωγή πολλών επισκοπών της σύγχρονης Αλβανίας στην Αυτοκέφαλη Αρχιεπισκοπή Αχρίδος. Οι κραδασμοί στον χώρο τούτο ήσαν συνεχείς και ο χριστιανικός πληθυσμός αντιμετώπισε μεγάλες δοκιμασίες. Σημαντικότερη υπήρξε η κατάληψη του Δυρραχίου το 896 από τους Βουλγάρους. Μετά από σκληρούς αγώνες ο Βασίλειος Β’ πέτυχε (1014-1018) να επιβάλει την βυζαντινή κυριαρχία στην περιοχή.

Ο Άγιος Ιωάννης ο Βλαδίμιρ

Αργότερα κατά το «εκκλησιαστικό Συνταγμάτιο», του αυτοκράτορος Λέοντος του Σοφού, (αρχές Ι’ αι.) ο μητροπολίτης Δυρραχίου τοποθετείται στην 43^η θέση (προ του Σμύρνης), με 15 επισκόπους στη δικαιοδοσία του: Στεφανιακών, Χο(υ)νουβίας, Κρώων (ή Κροών), Ελισσού, Διοκλείας, Σκοδρών, Δρυβάστου, Πoλάθων, Γλαβενίτζας ή Ακροκεραυνείας, Αυλωνείας, Λυκινίδων, Αντιβάρεως, Τζερινίκου, Πουλχεριοπόλεως και Γραδιτζίου.

   Το Ι’ αι. ή αρχές ΙΑ’ αι. έδρασε, και μαρτύρησε κοντά στο Ελμπασάν, ο Άγιος Ιωάννης ο Βλαδίμηρος, του οποίου τα άγια λείψανα διατηρήθηκαν στο ομώνυμο μοναστήρι.

Ο Άγιος Ιωάννης ο Κουκουζέλης Τοιχογραφεία του ΙΗ’ αι., έργο των εικονογράφων Κωνστ. και Αθάνασίου Ζωγράφου. Στο καθολικό της Ι. Μ. Θεοτόκου, Αρντενίτσα, Λούσνια

 Η μητρόπολη Δυρραχίου τους ΙΑ’ – ΙΓ’ αι. εξακολουθεί να υπάγεται στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Μεταξύ των αρχιερέων που τη διεποίμαναν διακρίνονται οι: Λαυρέντιος (1025), Κωνσταντίνος Καβάσιλας (1180), Ρωμανός (1240). Η τελευταία μνεία μητροπολίτου Δυρραχίου υπό τον Κωνσταντινουπόλεως είναι το 1280· έκτοτε εμφανίζεται υπό τον Αχρίδος. Πως περίελθε στη δικαιοδοσία του δεν είναι σαφές.

Το καθολικό της Ι. Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου, σταυροειδής τρουλαίος ναός του 13 ου αιώνα. Απολλωνία, Φίερ.

Μνημονεύονται 20 ονόματα αρχιερέων από τους οποίους γνωστότεροι είναι οι: Ιγνάτιος (1691-1693), μετέπειτα αρχιεπίσκοπος Αχριδών, και Ιωάσαφ Α’ (1752-1760 και 1765-1801), επί των ημερών του η επαρχία Βελεγράδων επανήλθε υπό τον θρόνον της Κωνσταντινουπόλεως.

Η Μοσχόπολις γκραβούρα 1742.

   Από τα σημαντικότερα ορθόδοξα κέντρα υπήρξε η Μοσχόπολη, κτισμένη σε δυσπρόσιτο οροπέδιο. Τον ΙΗ’ αι. είχε περίπου 60.000 κατοίκους και γνώρισε εκπληκτική οικονομική και πνευματική άνθηση. Μεγάλη φήμη απέκτησαν η «Νέα Ακαδημία» (1744), η βιβλιοθήκη και το τυπογραφείο της. Την πόλη κοσμούσαν 20 ναοί. Μέχρι το 1670 η Μοσχόπολη υπήγετο απ’ευθείας στον αρχιεπίσκοπο Αχρίδος· κατόπιν ενετάχθη στην μητρόπολη Κορυτσάς. Μετά την λεηλασία που υπέστη (1771) επειδή είχε λάβει μέρος στα ορλωφικά, άρχισε η παρακμή της, που ολοκληρώθηκε το 1916 όταν πυρπολήθηκε από άτακτα σώματα.

Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτολός (του Κολικόντασι) Τοιχογραφία του ΙΗ’ αι., λίγο μετά το μαρτύριό του.

Η μεγαλύτερη μορφή της εποχής αυτής υπήρξε ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο οποίος έδρασε και στα μέρη αυτά (1775-1779), επιστεγάζοντας την ιστορική ιεραποστολική του δράση με το μαρτύριο, το 1779 στο Βεράτιο.

Η πρώτη Ιερά Σύνοδος, 1937

   Ο Πατριαρχικός και Συνοδικός Τόμος «Περί ευλογίας του Αυτοκεφάλου της εν Αλβανία Ορθοδόξου Εκκλησίας» εξεδόθη στις 12.4.1937.

   γ) Ανασύσταση

   Τον Ιανουάριο 1991, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Δημήτριος και η Ιερά Σύνοδος όρισαν τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών επίσκοπο Ανδρούσης (Γεν. Διευθυντή της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος και τοποτηρητή της Ιεράς Μητροπόλεως Ειρηνουπόλεως) Αναστάσιο ως πατριαρχικό έξαρχο, με αποστολή να μεταβεί στην Αλβανία για τις πρώτες επαφές με τους ορθοδόξους και τις αρχές της χώρας.   

Ύστερα από πολύμηνη αντίδραση του αλβανικού κράτους, ο Πατριαρχικός Έξαρχος έφθασε στα Τίρανα (17.7.1991).

Η πρώτη Ιερά Σύνοδος, 1998, μετά το αθειστικό καθεστός.

   Ορισμένοι αλβανικοί κύκλοι με σειρά ενεργειών, ακόμη και με προετοιμασία σχεδίων νόμων, επιδίωξαν την εκδίωξή του λόγω της ελληνικής του καταγωγής. Στην έκτακτη Κληρικολαϊκή Σύναξη (Δυρράχιο 21.1.1993), σύσσωμοι οι εκπρόσωποι διακήρυξαν ότι δεν πρόκειται να ανεχθούν κάτι τέτοιο.

Το πνευματικό κέντρο στον Άγιο Βλάσιο: Η Ιερά Μονή, Η Θεολογική Ακαδημία, Το Σπίτι των Παιδιών (Ορφανοτροφείο) “Ελπίδα”.

   Στις 24 Νοεμβρίου 2008 υπογράφηκε, βάσει του Συντάγματος, η Συμφωνία για τη ρύθμιση των σχέσεων μεταξύ της Ορθοδόξου Αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Αλβανίας και της Αλβανικής Κυβερνήσεως, την οποία επικύρωσε στη συνέχεια το Αλβανικό Κοινοβούλιο, όπου στη συνέχεια το 22.01.2009 έγινε νόμος αρ.10057.

   Η Εκκλησία μας έχει στηρίξει έναν μεγάλο αριθμό κοινωνικών προγραμμάτων στα οποία συμπεριλαμβάνονται αυτά που αφορούν την ανάπτυξη ορεινών περιοχών στον τομέα της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, την κατασκευή δρόμων και υδραγωγείων, το πρόγραμμα για την υγιεινή και διαπαιδαγώγηση των παιδιών και την ίδρυση κέντρων υγείας σε χωριά, τη παροχή βοήθειας σε σχολεία, ορφανοτροφεία, νοσοκομεία, τη συμπαράσταση σε άτομα με ειδικές ανάγκες, σε γηροκομεία, σε φυλακισμένους, οργάνωσε συσσίτια σε πτωχούς κλπ. Το 1999, όταν η χώρα μας υποδέχθηκε το κύμα των μεταναστών από το Κοσσυφοπέδιο, η Ορθόδοξος Αυτοκέφαλος Εκκλησία της Αλβανίας, σε συνεργασία με δωρητές και διεθνείς θρησκευτικούς οργανισμούς (ιδιαίτερα με την ΑCT του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών), υλοποίησε ένα ευρύτερο πρόγραμμα παροχής βοήθειας, το οποίο ξεπέρασε τα 12 εκατομμύρια USD, φιλοξενώντας 33.000 πρόσφυγες, προσφέροντας τρόφιμα, ρουχισμό, οικιακή και ιατρική βοήθεια, στέγη (δύο καταυλισμούς) κλπ.    

Η εξεύρεση των οικονομικών πόρων για την πραγματοποίηση όλων αυτών των έργων έγινε με γενικές προσφορές χιλιάδων φίλων από το εξωτερικό, οι οποίοι ανταποκρίθηκαν στις ερανικές προσπάθειες του αρχιεπισκόπου.

Και σύμφωνα με αυτή συνοψίζουμε αδρά τα υπάρχοντα στοιχεία κατά μορφή τέχνης.

   α) Παλαιοχριστιανική περίοδος

   Ανασκαφές των τελευταίων δεκαετιών έφεραν στο φως μνημεία κυρίως των Ε’ – ΣΤ’ αι. Η βασιλική που ανακαλύφθηκε έξω από το Ελμπασάν (στο Τέπε) πιθανών να είναι του Δ’ αι. Οι πιο γνωστοί τύποι εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής της εποχής αυτής είναι οι τρίκλιτες βασιλικές. 
  

Βαπτιστήριο Παλεοχριστιανική περίοδος, κυκλική μορφή. Βουθρωτό, Αγίους Σαράντα.

Τα πλευρικά τείχη χωρίζονται με κίονες (Αραπάι Δυρράχιο, Βύλλις, Αμαντία) ή με πεσσούς (Ελμπασάν, Βουθρωτό) ή με εναλλασσόμενους κίονες και πεσσούς (Άγιοι Σαράντα), μερικές είναι τρίκογχες (Λίν, Μπάλσι). Μονόκλιτες ανεκαλύφθησαν στην Αντιγόνεια, την Απολλωνία, το Δυρράχιο, τους Αγίους Σαράντα.

   Σώζονται ακόμη παλαιοχριστιανικά βαπτιστήρια (κυκλικά, τετράγωνα ή οκταγωνικά), π.χ. Φοινίκη, Λίν (νότια ακτή Αχρίδος) και το ωραιότερο στο Βουθρωτό.

   β) Βυζαντινή περίοδος

Ι. Ναός Αγία Τριάδα Σταυροειδή εγγεγραμμένο με οκταγωνικό τρούλο, Οικοδομήθηκε τον ΙΓ’ αι., ιστορήθηκε τον ΙΣΤ’αι. από τον Ονούφριο Νεοκαστρίτη, από το Ελμπασάν. ΝΔ τείχος του Κάστρου του Βερατίου.

   Κυρίως εγκαινιάζεται νέος τύπος ναού, σταυροειδούς με τρούλο (άνω Επισκοπή, Κοσίνα). Πολλή προσοχή δίδεται και στο εξωτερικό του ναού (τρούλος, διακοσμήσεις παραθύρων, συνδυασμοί πλίνθου και πέτρας). Χαρακτηριστικό δείγμα, ο Ναός της Παναγίας, Άνω Λάμποβο, εξαιρετικής καλλιτεχνικής άξιας, (Ι’ αι., κατ’άλλους ΙΓ’αι.).

   Στις νότιες περιοχές εξακολουθούν να κτίζονται μονόκλιτοι ναοί (Άγιος Ιωάννης Μπομποστίτσας), οι βασιλικές γίνονται αραιότερες και ο τύπος του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο κυριαρχεί (π.χ. Μαρμιρόι στην Αυλώνα, Μονή Θεοτόκου Σβερνέτς). Η Παναγία η Βλαχέρνα (ανακατασκευή ΙΣΤ’ αι.) και η Αγία Τριάς, Βεράτιο, αποτελούν απλή παραλλαγή του ίσιου τύπου, ενώ ο Ναός της Μονής της Θεοτόκου στην Απολλωνία είναι κτισμένος σε σύνθετη παραλλαγή. Εξαίρετο βυζαντινό μνημείο ως αρχιτεκτονική και διακοσμητική σύνθεση (ίσως ΙΓ’ αι.) είναι ο Ναός Αγίου Νικολάου Μεσοποτάμου.

   γ) Μεταβυζαντινή περίοδος

Ι.Ν. Άγιος Κοσμάς του Αιτωλού Οικοδομήθηκε στις αρχές του ΙΘ’ αι, Κολικόντας, Φίερ.

   Από τα μέσα του ΙΣΤ’ αι. παρουσιάζονται εξελιγμένες αρχιτεκτονικές μορφές στις μονές, που χτίζονται συνήθως σε απόμερους τόπους. Χαρακτηριστικά κτίσματα του ΙΣΤ’ αι. είναι οι ναοί: Σωτήρος, στο Τρεμίστ Πρεμετής (1540-1560), Αγίου Αθανασίου, στο Μαζάρ Πολύτσανης (1513), Αγ. Δημητρίου (1526), μονής Προφήτου Ηλία στη Γεωργουτσάτη και Παναγίας στις Ζερβάτες (1569), Κάμενας και Βραχογοραντζή.

Ι. Ν. Προφήτης Ηλίας Μοσχόπολη

   Από τα μέσα του ΙΗ’ αι. έως τα μέσα του ΙΘ’ αι. κτίσθηκαν ναοί σχεδόν σε κάθε χωριό της Μουζακιάς με αντιπροσωπευτικό τύπο την τρίκλιτη βασιλική με ξύλινες κολώνες και επίπεδη οροφή, όπως ο Ναός Αγίου Γεωργίου, Λιμπόφς (1776). Στη Μοσχόπολη οι σωζόμενοι 7 ναοί παρουσιάζουν θαυμάσια αρχιτεκτονική μορφή· ιδιαίτερα οι εσωτερικοί χώροι στον τύπο της βασιλικής είναι θολοσκέπαστοι και έχουν διαμορφωθεί με εξαιρετική ευαισθησία.

   Από τον ΙΘ’ αι. διατηρούνται λιγότεροι ναοί (όπως: Αγ. Νικολάου στο Τόσκεζ (1811) και το καθολικό της μονής του Αγίου Κοσμά στο Κολκόντασι (1813-1814), μια τρίκλιτη βασιλική μετά τρούλου.

Εστεμμένη μορφή μεταξύ αγγέλων, χαμηλά οι αφιερωτές Ψηφιδωτή παράσταση του ΣΤ’-Ζ’ αι., από το παρεκκλήσιο (δυτικός τοίχος) του Aμφιθέατρου στο Δυρράχιο.

Το σημαντικότερο από τα ψηφιδωτά του δαπέδου της βασιλικής Μεσαπλίκ φιλοξενείται στο μουσείο των Τιράνων, εικονίζεται ανδρικό πορτραίτο σε κατατομή με την επιγραφή: ΑΠΑΡΚΕΑΣ. Ορισμένα εμφανίζονται κάπως άκομψα, άλλα όμως έχουν μεγαλύτερη καλλιτεχνική αξία, όπως το μωσαϊκό στο κυκλικό βαπτιστήριο του Βουθρωτού.

   Τα μόνα σωζόμενα εντοίχια ψηφιδωτά βρίσκονται στο παρεκκλήσιο του αμφιθεάτρου Δυρραχίου (εικονίζονται ο Άγιος Στέφανος, μια μορφή αυτοκράτειρας – ίσως της Παναγίας – αρχάγγελοι, χορηγοί) και παρουσιάζουν σοβαρές ομοιότητες με τα ψηφιδωτά της Θεσσαλονίκης.

   Το παλαιότερο δείγμα ζωγραφικής είναι οι μικρογραφίες του περίφημου πορφυρού Βερατινού κώδικος, σπανιότατου χειρογράφου Ευαγγελίου, πιθανώς ΣΤ’ αι., σε μεγαλογράμματη γραφή.

   Οι περισσότερες μικρογραφίες χειρογράφων χρονολογούνται μεταξύ Θ’ – ΙΔ’ αι. και διακρίνονται για το κάλλος της χρυσογραφίας. Δείγματα έξοχης βυζαντινής τεχνοτροπίας, βρίσκονται σε δύο κώδικες του Αυλώνος (τέλος ΙΑ’ αι., αρχές ΙΒ’ αι.). Οι μορφές θυμίζουν ανάλογα έργα της Κωνσταντινουπόλεως Ι’ αι.

Βυζαντινή περίοδος

   Οι παλαιότερες φορητές εικόνες στην Αλβανία, προέρχονται από τους ΙΒ’ – ΙΔ’ αι. Η Παναγία η Οδηγήτρια της Μπόριας στη Κορυτσά, και η Παναγία του Μπλάστι σε σπηλιά της Μεγάλης Πρέσπας, θεωρούνται από τις ωραιότερες δημιουργίες βυζαντινής τέχνης.  

Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ Φορητή εικόνα του β’ μισού ΙΔ’ αι., από τον Ι. Ναό της Θεοτόκου στη Μπόρια, Κορυτσάς. Σήμερα στο Μουσείο Καλών Τεχνών του Μεσαίωνα στην Κορυτσά.

Η τεχνοτροπία της εποχής της Μακεδονικής Δυναστείας και ιδιαίτερα των Παλαιολόγων (μέσα ΙΓ’ – τέλη ΙΔ’ αι.), που άνθησε στην Κωνσταντινούπολη και στην Θεσσαλονίκη, έχει βαθιά επηρεάσει και τα σωζόμενα στην περιοχή έργα. Ιδιαίτερα επιβλητική σε κάλλος είναι η μορφή του αρχαγγέλου Μιχαήλ της Μπόρια Κορυτσάς (ΙΔ’ αι.).

   Έξοχες τοιχογραφίες ανώνυμου ζωγράφου του ΙΔ’ αι. διατηρούνται στο εξωτερικό και εσωτερικό του ναού στο νησί Μάλιγραντ της μεγάλης Πρέσπας (1345-1369).

Μεταβυζαντινή περίοδος

   Αξιοποιώντας με τρόπο μεγαλοφυή όλες τις προηγούμενες παραδόσεις, ο Ονούφριος ο Νεοκαστρίτης από το Ελμπασάν αναδεικνύεται τον ΙΣΤ’ αι. ο σημαντικότερος ζωγράφος της Αλβανίας. Από το έργο του διασώθηκαν οι εικόνες του εικονοστασίου των ναών Ευαγγελιστρίας και Αγίου Δημητρίου στο κάστρο του Βερατίου και οι τοιχογραφίες στον Άγιο Νικόλαο, Σέλτσαν και στους Αγίους Θεοδώρους Βερατίου. 

Ευαγγελισμός της Θεοτόκου και οι τέσσερις Ευαγγελιστές Έργο του ΙΣΤ’ αι., έργο του Ονούφριου Νεοκαστρίτη από το Ελμπασάν. Βημόθυρα από τον Ι. Ναό της Ευαγγελίστριας στο Βεράτιο. Σήμερα στο Μουσείο Καλών Τεχνών του Μεσαίωνα στην Κορυτσά.

Ο μεγάλος καλλιτέχνης κινείται στη βυζαντινή παράδοση, αλλά αφομοιώνει δημιουργικά επιτεύγματα της δυτικής τέχνης της εποχής του.

    Εκφραστικά φανερώνεται ο πλούτος των μεταβυζαντινών τοιχογραφιών στους 7 σωζόμενους ναούς της Μοσχοπόλεως. Ιδιαίτερα στους τοίχους του Αγίου Νικολάου, που «ιστόρησε» ο Δαβίδ Σελενίτσα (1726), συναντούμε 2000 μορφές σε ποικιλία συνθέσεων. Στα έργα του εντύπωση προξενούν τα χρώματα, η λακωνική σύνθεση, η ρεαλιστική του διάθεση, το ενδιαφέρον για το περιβάλλον και την προοπτική, η προσπάθεια να γίνουν οι άγιοι οικείοι στο εκκλησίασμα (π.χ. η μορφή του αρχιδιακόνου Στεφάνου).  

Η Πλατυτέρα έργο των Μιχαήλ και Νικολάου, Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Ζερβάτ, Αργυρόκαστρο.

Ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες σώζονται και σε άλλες περιοχές, π.χ. μονής Αγίας Τριάδος Πέπελης, που εικονογραφήθηκε από τον Αδάμη Θεοτόκη (1754), Παναγίας Πέτσας (1770), Αγ. Σπυρίδωνος, Βουνό (τέλος ΙΗ’ αι.).

*  *  *

   Τα πολύτιμα ορθόδοξα κειμήλια της τέχνης της δυτικής αυτής ακριτικής περιοχής του Βυζαντίου και αργότερα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, όσα δεν λεηλατήθηκαν από διάφορους κατά καιρούς επιδρομείς, παραμένουν πολιτιστικός πλούτος της Αλβανίας αλλά και, γενικότερα, σημαντικά μνημεία της βαλκανικής και της ευρωπαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Γιαννουλάτος Aναστάσιος, “Εκκλησία της Αλβανίας: Ιστορική – Πνευματική Παράδοση. Τέχνη” εκδόθηκε με μερικές συντομίες από τον εκδότη, στο βιβλίο Χριστόπουλος Γεώργιος Α., Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ. 2000 Χρόνια, Ιστορία • Μνημεία • Τέχνη, Β΄ Τόμος – Πατριαρχεία και Αυτοκέφαλες Εκκλησίες, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 2000.