Ανυπεράσπιστη κληρονομιά – Συνέντευξη που παραχώρησε στη Deutsche Welle ο κ. Gentian Stratobërdha, υπεύθυνος Κληρονομιάς στην Ορθόδοξο Αυτοκέφαλο Εκκλησ?

Κ. Stratobërdha, τον τελευταίο καιρό έχει σημειωθεί μια σειρά από κλοπές σε ορθόδοξους ναούς, οι οποίοι προστατεύονται ως πολιτιστική κληρονομιά από το Κράτος. Προσφάτως, τον Ιανουάριο, καταστράφηκαν οι τοιχογραφίες του Ονούφριου και πριν από μια εβδομάδα ληστές εισέβαλαν στον Ιερό Ναό των Αγίων Πάντων στη Χειμάρρα. Γιατί τόσες ληστείες; Που καταλήγουν τόσες εικόνες και τόσα τέμπλα που αφαιρούνται από τους ιερούς ναούς;  
 
Stratobërdha: Υπάρχει μια μαύρη αγορά, με πελάτες, με ανθρώπους που ασχολούνται παράτυπα και παράνομα με αυτό το αντικείμενο. Βλέποντας πώς εξελίσσεται η υπόθεση, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όλα αυτά τα έργα καταλήγουν σε μανιακούς συλλέκτες, οι οποίοι θέλουν πάση θυσία να τα συμπεριλάβουν στη συλλογή τους. Κάποιοι από τους συλλέκτες, αργότερα, ενδέχεται να τα έχουν εκθέσει ακόμη και στην Αλβανία, αφού υπήρχαν εκθέσεις από ιδιώτες συλλέκτες με εικόνες και άλλα έργα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, των οποίων η προέλευση και η πηγή είναι άγνωστες, όπως και η κυριότητα επ’ αυτών του φερόμενου ως ιδιοκτήτη τους είναι ύποπτη. Κανονικά δεν μπορούμε να ενοχοποιούμε τους συλλέκτες, διότι αποκτούν τα αντικείμενα από τρίτους. Η καταγραφή όμως των αντικειμένων που κυκλοφορούν ανάμεσα στους συλλέκτες πρέπει να είναι κανονική και νομότυπη, με γνώμονα την προέλευση και την πορεία τους. Μόνο τότε να καταγράφεται κανονικά, και όχι όπως τώρα, χωρίς καμία συνοδευτική πληροφορία, διότι έτσι νομιμοποιούμε κλεμμένα αντικείμενα που ανήκουν στην πολιτιστική μας κληρονομιά, ενώ οι κλεπταποδόχοι γίνονται νόμιμοι κάτοχοί τους με πολύ απλές διαδικασίες.  Πιστεύω ότι η αγορά υπάρχει, ενώ η ανοχή είναι μεγάλη, όπως μεγάλη είναι και η ζήτηση. Συνεπώς, θα έχουμε στη συνέχεια, όπως όλα αυτά τα χρόνια, τέμπλα, διάφορες εικόνες, εκκλησιαστικά αντικείμενα, γλυπτά από ναούς, που υπήρχαν, αλλά που δεν υπάρχουν πια.  
 
DW: Πώς θα μπορούσε να τερματιστεί αυτό το φαινόμενο; Έχει συλληφθεί ποτέ κάποιος κατά την κλοπή ή την παράνομη διακίνηση αυτών των αντικειμένων; Έχει καταδικασθεί ποτέ κάποιος από τη δικαιοσύνη;  
 
Stratobërdha: Υπήρχε πάντα κάποια αδράνεια εκ μέρους των αστυνομικών οργάνων και μια πασιφανέστατη αδιαφορία. Πρέπει να τονίσουμε ότι στον ιερό ναό του Βάλσι, η καταστροφή της τοιχογραφίας του Ονούφριου συνέβη δύο φορές, μια πριν την Πρωτοχρονιά και την άλλη στις 4 Ιανουαρίου. Μετά την πρώτη καταγγελία η αστυνομία δεν προέβη σε καμία ενέργεια. Τότε οι αρχαιοκάπηλοι επανήλθαν εντός της εβδομάδας. Αυτό σημαίνει πολλά. Όταν μέσα σε μια εβδομάδα  κλέβεται ένα τόσο μοναδικό έργο, το μόνο που αναγνωρίζεται ως γνήσιο του Ονούφριου, τότε έχουμε να κάνουμε με  ένα αδύβαμο και μη λειτουργικό σύστημα προστασίας αυτών των αξιών. Η πολιτεία υποχρεούται από τον νόμο να τις προστατεύσει και ο νόμος είναι σε ισχύ. Δεν υπάρχει ωστόσο σύστημα προστασίας και η αστυνομία  αδρανεί. Οι δράστες παραμένουν ασύλληπτοι, γεγονός που ενισχύει την υποψία ότι συγκεκριμένα άτομα, σε συγκεκριμένες στιγμές, συνεργάζονται μεταξύ τους. Βλέποντας λοιπόν αυτή τη μεγάλη αδιαφορία,  τη στιγμή που δεν υπάρχουν αποτελέσματα στη δίωξη αρχαιοκαπηλίας, γεννιέται η υποψία ότι συγκεκριμένα συμφέροντα εντός της αστυνομίας ή των αρμοδίων οργάνων επιφορτισμένων με τη φύλαξη των πολιτιστικών μνημείων, μπορεί να συνεργάζονται με τους αρχαιοκαπήλους  σε βάρος της πολιτστικής μας κληρονομιάς. Αυτό διότι δεν υπάρχουν περιπτώσεις που να έχουν γίνει συλλήψεις, να έχουν παραπεμφθεί στη δικαιοσύνη, να έχουν βρεθεί τα κλοπιμαία και να έχουν επιστραφεί στο μνημείο ή στο κράτος. Όλα αυτά παραμένουν μόνο στα χαρτιά.  
 
DW: Οι κλοπές που ανακοινώνονται παρατηρούνται κυρίως σε ορθόδοξους χώρους λατρείας και όχι σε ναούς άλλων δογμάτων. Πώς το εξηγείτε;
 
Stratobërdha: Προσωπικά παρατηρώ μια τάση αμέλειας όσον αφορά τα συμβάντα στους ορθόδοξους χώρους λατρείας, ο αριθμός των οποίων, σε κάθε περίπτωση, είναι πολύ μεγαλύτερος, σχεδόν 170, τη στιγμή που στους ρωμαιοκαθολικούς και μουσουλμάνους  αντιστοιχεί αριθμός κατά πολύ μικρότερος. Ίσως να οφείλεται και στo γεγονός ότι οι ορθόδοξοι χώροι λατρείας, από το 10ο αι. και ως τους 18ο – 19ο αι. διακρίνονται για την πλούσια διακόσμηση του εσωτερικού τους. Υπάρχει μια πληθώρα τοιχογραφιών και τέμπλων, καθώς και πολλά διακοσμητικά στοιχεία υψηλής τέχνης. Παρατηρείται ωστόσο μια τάση αδιαφορίας, κυρίως εκ μέρους των οργάνων της πολιτείας. Δεν θέλω να πω ότι η τάση αυτή στρέφεται προς τη θρησκεία ή στο συγκεκριμένο θρήσκευμα που αντιπροσωπεύουν οι εν λόγω χώροι λατρείας, αλλά ότι μέχρι ενός σημείου παρατηρείται κάποια αδιαφορία.  
 
DW: Μήπως παρατηρείται εκ μέρους των κατοίκων των συγκεκριμένων περιοχών και κάποια έλλειψη ενδιαφέροντος, αμέλειας ή συνειδητοποίησης προς τους χώρους λατρείας που παρουσιάζουν ενδιαφέρον για την ιστορία του πολιτισμού της χώρας;
 
Stratobërdha: Μέχρι ενός σημείου και η πολιτεία καλύφθηκε κάτω από αυτό το ερώτημα, αλλά πρόκειται για τακτική στρουθοκαμήλου, που κρύβει το κεφάλι στην άμμο, νομίζοντας ότι έχει κρύψει και το υπόλοιπο σώμα. Δεν πιστεύω ότι έχει να κάνει με τη συνειδητοποίηση του λαού. Υπάρχει λαός που είναι πιστός, λαός που είναι άπιστος ή ανήκει σε άλλα δόγματα. Από τη στιγμή που οι εν λόγω χώροι λατρείας βρίσκονται σε περιοχές όπου υπάρχουν και ορθόδοξοι πληθυσμοί, δε νομίζω ο χαρακτήρας των εδώ ανθρώπων μας δίνει το δικαίωμα να πιστεύουμε ότι ένας χριστιανός θα κατέστρεφε την εκκλησία. Κάτι τέτοιο αποκλείεται  να συμβαίνει.  Άλλωστε  τα γεγονότα, οι πληροφορίες και οι μαρτυρίες που καταθέτουν οι ντόπιοι κάνουν λόγο για μεμονωμένα άτομα ή ομάδες νέων και ανδρών που επιβαίνουν σε τζιπ με ξένες πινακίδες, που δεν είναι από την περιοχή και που έρχονται και προκαλούν ζημιές στους ναούς. Δεν είναι ντόπιοι λοιπόν, αλλά ξένοι. Άρα δεν τίθεται ζήτημα συνειδητοποίησης  της κοινότητας για να φυλάγουν τα μνημεία τους, τα οποία, σε κάθε περίπτωση, βρίσκονται μακριά από πόλεις και χωριά, σε δύσβατες περιοχές. Σε κάθε χώρα του κόσμου, αν τα μνημεία παραμένουν αφύλακτα, θα υποστούν ζημιές, αν όχι από τις ευρύτερες μάζες, σίγουρα από την άγνοια κάποιων, από σκοπιμότητα ή για να τα ληστεύουν. Δεν πιστεύω ότι αυτό που λείπει είναι η συνειδητοποίηση του λαού προκειμένου να σωθούν τα πολιτιστικά μνημεία. Δεν είναι αυτός ο δρόμος που πρέπει να ακολουθηθεί.  Όπως είπα, δεν είναι οι χριστιανοί αυτοί που ληστεύουν και καταστρέφουν τις εκκλησίες, διότι είναι αδύνατον να βεβηλώνουν τους χώρους λατρείας, στους οποίους προσεύχονται. Τα περιστατικά σχετίζονται κατά κανόνα με άτομα που έρχονται από άλλες περιοχές, που δεν είναι ντόπιοι, που καταστρέφουν και φεύγουν. Αυτές είναι πάντοτε οι περιγραφές των ντόπιων κατοίκων σχετικά με τις λεηλασίες των ορθόδοξων πολιτιστικών μνημείων.  
 
DW: Σχετίζεται η ελλιπής προστασία των μνημείων κληρονομιάς με την έλλειψη κονδυλίων;  
 
Stratobërdha:  Τα μνημεία δεν προστατεύονται επειδή η πολιτεία δεν επιδεικνύει  τη δέουσα προσοχή. Δεν πρόκειται γι’ αυτό που λέγεται χονδροειδέστατα:  “δεν είχαμε χρήματα γι’ αυτό και δεν τα φυλάξαμε”.  Δεν υπάρχει σύστημα. Δεν λέμε ότι δεν λειτουργεί το σύστημα, επειδή δεν πληρώθηκαν καλά οι φύλακες. Δεν υπάρχουν φύλακες  από την περίοδο 2005 2006, όταν καταργήθηκαν οι τελευταίοι φροντιστές, οι οποίοι ναι μεν δεν φύλαγαν τα μνημεία με όπλα, αλλά τουλάχιστον τα επέβλεπαν μια φορά την ημέρα. Από τη στιγμή που καταργήθηκαν τα μνημεία έμεναν αυτομάτως αφύλακτα. Λέω ότι αυτά τα μνημεία δεν αξίζουν στον αλβανικό λαό, εφ’ όσον δεν νοιάζεται για τη φύλαξή τους, ούτε να τα παραδώσει στις επόμενες γενιές όπως τα κληρονόμησε από τους προγόνους. Εφ’ όσον λοιπόν δεν τα πονάει, γι’ αυτό και δεν τα φυλάει, οπότε κάποια στιγμή δεν θα υπάρχουν πια. Δεν είναι θέμα χρημάτων, αλλά αδιαφορίας.  Παρ’ ότι η σχετική νομοθεσία υπάρχει, που λέει ρητά ότι πρόκειται για διατηρητέα μνημεία, τα οποία προστατεύονται από την πολιτεία, δεν υπάρχει κανένα σύστημα που να τα προστατεύει στην πράξη.
 
Η κατεστραμμένη τοιχογραφία του Ονούφριου στον ιερό ναό της Αγίας Παρασκευής στο Βλάς του Ελμπασάν.
DW. Νομίζετε ότι αυτό το κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς κινδυνεύει;  
 
Stratobërdha: Χάνουμε την ταυτότητά μας. Δεν ξέρω σε ποιον συμφέρει η εγκατάλειψη και η καταστροφή των ορθόδοξων χώρων λατρείας. Ίσως σε κάποιους να μην κάνει εντύπωση διότι δεν τα νιώθει  ή νιώθει αποξενωμένος από αυτούς. Πιστεύω ωστόσο ότι δεν πρέπει να υπερισχύσει η νοοτροπία ότι, εφ’ όσον  ανήκω σε άλλο δόγμα, δεν μ’ ενδιαφέρει ακόμα κι αν καταστραφούν. Πρόκειται για κληρονομιά του αλβανικού λαού και αν εξαφανιστεί, θα εξαφανιστεί και μια μεγάλη περίοδος σχεδόν 1.500 ετών, αν όχι μεγαλύτερη. Αυτό μπορεί να συνδέεται με πολλές σκοπιμότητες και συμφέροντα, αλλά ενδεχομένως και με το ότι οι Αλβανοί και  οι κυβερνήσεις τους επενδύουν σε προγράμματα που φέρνουν γρήγορα κέρδη και όχι στον τουρισμό που βασίζεται στην πολιτιστική κληρονομιά και την προβολή της ταυτότητας του αλβανικού λαού μέσω τέτοιων μνημείων, τα οποία χάνονται μέρα με τη μέρα. Έχουμε ήδη χάσει μια μεγάλη ποσότητα από την τέχνη τους. Εκτός από το πρόβλημα με τις κλοπές, έχει σταματήσει και η αναστήλωσή τους. Υπάρχουν δεκάδες ναοί, δεκάδες αντικείμενα, τα οποία δεν υπάρχουν πια. Υπάρχουν στη λίστα, αλλά δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα. Ίσως μετά από κάποια χρόνια να μην έχουμε πια τίποτα, όπως δεν έχουμε πια τέμπλα στον κάμπο της Μουζακιάς, όπου έχουν κλαπεί πάνω από 13-14 ναούς και δεν διασώζεται πια κανένα τέμπλο ή διακοσμητικό στοιχείο του εσωτερικού τους. Συνεπώς, στο άμεσο μέλλον δεν θα έχουμε τίποτα να δείξουμε στους άλλους και ούτε με τι να υπερηφανευόμαστε. Η κατάληξη αυτή φαίνεται αναπόφευκτη. Θα μας μείνουν μόνο τα πολεμικά οχυρά, μόνο τα κάστρα, τα οποία και αυτά καταρρέουν σταδιακά, διότι δεν υπάρχει η δυνατότητα συντήρησης. Κατά συνέπεια, η πολιτιστική κληρονομιά παραμένει ένα μεγάλο ερωτηματικό και το μέλλον της είναι αβέβαιο.  
 
DW: Το Ινστιτούτο Πολιτιστικών Μνημείων εργάζεται για να τοποθετήσει κάμερες και συστήματα συναγερμού σε επιλεγμένους ναούς. Κατά πόσον θα λύσουν το πρόβλημα αυτά τα μέτρα;  
 
Stratobërdha: Αυτό δεν λύνεται με κάμερες, διότι, όπως προείπα, οι ναοί βρίσκονται συνήθως σε δύσβατες περιοχές και η τεχνολογία αυτή δεν βοηθά σε περίπτωση που οι αρχαιοκάπηλοι φορούν μάσκες. Η αστυνομία χρειάζεται δύο ώρες για να φτάσει στο πολιτιστικό μνημείο, χρονικό διάστημα αρκετό για να διαφύγει κανείς  χωρίς να αντιμετωπίσει κανένα πρόβλημα. Η φύλαξη των μνημείων που έχουν αξία και αποτελούν στόχο πρέπει να γίνεται από ενόπλους. Δεν χρειάζεται να φυλάξουν τα κάστρα, διότι δεν κλέβει κανείς πέτρες. Πρέπει να   καταρτισθεί  λίστα με τα μνημεία που αξίζουν και πρέπει να φυλαχθούν επί 24ώρου βάσεως. Η πολιτεία πρέπει να φροντίσει  να φτιάξει ένα σύστημα φύλαξης με ένοπλους φύλακες, με σεκιούριτι, με λεπτομερείς συμβάσεις για κάθε πράξη και απραξία και την τιμωρία που επιφέρει η καθεμία. Το σύστημα παρακολούθησης με κάμερες δεν λειτουργεί σε ναούς που βρίσκονται σε δύσβατες περιοχές, όπου δεν υπάρχει ηλεκτροδότηση ή συνεχής ηλεκτροδότηση. Οι κάμερες μπορούν να υποστούν ζημιά, μα κοπούν, ή να κλαπούν. Πρόκειται για ένα ελλιπέστατο μέτρο, που δεν λειτουργεί στην πράξη.